Academic literature on the topic 'Menntastefna'

Greinin fjallar um tengsl farsældar og menntunar á Íslandi með hliðsjón af hræringum á sviði alþjóðlegrar menntastefnu og nýjustu rannsóknum á sviðinu. Sérstaklega er fjallað um svokallaða farsældarkenningu í menntun sem hverfist meðal annars um heildstæða sýn á þroska, nám og hæfni nemenda og hvernig íslenska menntasamfélagið þarf að bregðast við á næstu misserum og árum. Greint er á milli ólíkra hugmynda um farsæld sem menntunarmarkmið (og gagnrýni á þær) er endurspegla ólíka fræðilega og faglega sýn. Höfundar sýna fram á ákveðna togstreitu í opinberri umræðu og skort á skilningi á því hvernig nám fer fram. Alþjóðastofnanir, svo sem OECD og UNESCO, leggja sífellt meiri áherslu á heildstæða hæfni og farsæld sem markmið menntunar. Engu að síður snýst opinber umræða gjarnan um bóklegan námsárangur, svo sem PISA, sem mótar einatt ákvarðanir og viðbrögð stjórnvalda. Höfundar færa rök fyrir mikilvægi samstarfs og samþættingar milli ólíkra sviða í menntakerfinu, annars vegar skólastarfs og hins vegar skipulagðs frístundastarfs þar sem unnið er með óformlegan og hálf-formlegan (e. informal og non-formal) lærdóm. Rýna þarf í hvernig þróa megi árangursríkt skóla- og frístundastarf sem skipulagt er með farsæld sem markmið menntunar að leiðarljósi. Meginniðurstaðan er sú að móta þurfi sameiginlega sýn á það hvað farsæld felur í sér, og skýra betur hvaða hlutverki ólíkar stofnanir og faghópar gegna í að styðja farsæld nemenda (ungmenna). Það er samfélagslegt ákall og skýr stefna stjórnvalda að horfa skuli til farsældar sem markmiðs menntunar. Sýnt er fram á að aukin þekking og stuðningur við heildstæða menntun styður slík áform, en kallað er eftir dýpri hugtakaskilningi og aðgerðum menntasamfélags til að ljá fallegum orðum á blaði hagnýta jarðbindingu

Íslensk menntastefna leggur áherslu á jafnrétti til náms og inngildingu. Þrátt fyrir það geta framhaldsskólar sett sín eigin inntökuskilyrði og sumir þeirra velja inn nemendur út frá bóklegri frammistöðu við lok grunnskóla. Hefðbundnir bóknámsskólar hafa sterkari samkeppnisstöðu í vali á nemendum en framhaldsskólar sem bjóða bæði upp á bók- og starfsnám (blandaðir skólar). Markmið rannsóknarinnar er að kortleggja hvort og þá hvernig skóla- og námsleiðaval viðheldur félagslegri lagskiptingu og mismunun í íslensku samfélagi í andstöðu við gildandi menntastefnu. Greind voru áhrif skólavals á samsetningu nemendahópa framhaldsskóla höfuðborgarsvæðisins með tilliti til félags- og efnahagslegs bakgrunns nemenda, fyrra námsgengis í bóklegum greinum og væntinga um háskólanám. Sömu þættir voru skoðaðir meðal nemendahópa eftir því hvort þeir voru í bóknámi eða starfsnámi. Byggt er á gögnum úr langtímarannsókn á nemendum fæddum 1999. Þátttakendur svöruðu spurningalista við lok grunnskólagöngu sinnar árið 2014 (82% af þýði). Í framhaldinu voru upplýsingar um einkunnir á samræmdum prófum í 10. bekk og skráningu í framhaldsskóla tengdar við. Niðurstöðurnar sýna skýrt mynstur skóla- og námsleiðavals sem viðheldur félagslegri lagskiptingu. Sumir framhaldsskólar velja inn nemendur út frá góðum námsárangri í bóklegum greinum og blandaðir skólar eru ekki þar á meðal. Fyrirkomulag inntöku leiðir til ólíkrar samsetningar nemendahópa eftir skólum. Í þeim skólum þar sem valið er úr nemendum er staða hópsins ekki einungis sterkari námslega heldur einnig félags- og efnahagslega auk þess sem hópurinn er líklegri til að stefna á háskólanám. Sambærilegar niðurstöður komu fram eftir námsleiðum þar sem nemendahópar í bóknámi stóðu betur að vígi en nemendur í starfsnámi. Niðurstöðurnar sýna því skýrt stigveldi framhaldsskóla og námsleiða þar sem félagslegri lagskiptingu er viðhaldið af inntökukerfi sem stangast á við yfirlýst markmið íslenskra menntayfirvalda um jafnrétti til náms og inngildingu.

Mikilvægi skapandi hugsunar og getu til skapandi athafna kemur skýrt fram í ákalli samtímans eftir nýsköpun og eru skapandi atvinnugreinar taldar vera mikilvægar í nútíma atvinnulífi. Samtíminn kallar sömuleiðis á sjálfbæra þróun sem krefst hæfni til skapandi hugsunar og aðgerða til að geta leyst vandamál og komið til móts við margvíslegar og flóknar þarfir heimsins. Menntastefna íslenskra yfirvalda frá 2011 byggir á sex grunnþáttum sem leggja skal til grundvallar allri grunnmenntun frá leikskóla til framhaldsskóla og einn þeirra er sköpun. Hér er sagt frá starfendarannsókn átta list- og verkgreinakennara á grunn-, framhalds- og háskólaskólastigi í samstarfi við háskólakennara sem stýrði rannsókninni. Þátttakendur gerðu úttekt á kennslu sinni og kennsluháttum og greindu hvernig þeir unnu að því að efla hinn skapandi þátt í námi nemenda sinna. Gögnum var safnað á tímabilinu desember 2016 til nóvember 2018. Helstu gögn voru dagbókarfærslur um starfið, samráðs- og ígrundunarfundir, náms- og kennslugögn, viðtöl, safnmyndir (e. collage) og afurðir greiningaræfinga. Fyrstnefndi höfundur greinarinnar vann úr gögnunum sem allir höfðu sameiginlegan aðgang að og sá síðarnefndi var rýnivinur og tók þát í hluta rannsóknarvinnunnar. Við greiningu gagna var beitt nálgun frásagnarrýni og niðurstöðurnar settar fram sem rýnisögur. Niðurstöðum var skipað í tvo meginflokka: 1. Að móta menningu skapandi náms og 2. Starfskenning og fagmennska. Nokkur þemu voru greind í hvorum flokki og eru þau kynnt með dæmum úr gögnunum sem rýnisögur kennaranna. Sú menning sem kennararnir leituðust við að móta einkenndist meðal annars af því að kenna grunnvinnubrögð í bland við frelsi og sköpun, góðar kveikjur, tilraunir og skapandi samtöl. Með þátttöku í þessari rannsókn á eigin starfi sýndu kennararnir fagmennsku og metnað fyrir hönd sinnar greinar og kennarastarfsins. Þeir sýndu hvernig hægt er að vinna hefðbundin verkefni eins og „ríkisbangsann“ á skapandi hátt um leið og þess er gætt að uppfylla kröfur aðalnámskrár.

Í greininni er fjallað um áhrif framtíðafræða og framsýnisáætlana á menntakerfi og mótun menntastefnu til lengri tíma. Sagt er frá rannsókn þar sem kannað var hvaða langtímaáhrif þátttaka fulltrúa aðila, sem koma að mótun menntastefnu í framsýnisáætlunum um framtíð menntunar, hefði á aðra í þeirra daglega starfsumhverfi. Rannsóknin náði til tveggja framsýnisáætlana: Ísland 2020 áætlunarinnar og eftirfylgnisaðgerð um framtíð menntunar sem Mennta- og menningarmálaráðuneytið stóð fyrir árið 2013. Gögnum var safnað á árunum 2017 og 2018 með rafrænni könnun og hálfopnum viðtölum og var ætlunin að kanna hvaða breytingar höfðu átt sér stað í starfsumhverfi þátttakenda á þeim tíma sem hafði liðið frá þátttöku þeirra í framsýnisáætlununum. Gögnin voru greind út frá menningarsögulegri starfsemiskenningu Engeströms og almennri kerfiskenningu. Rannsóknin leiddi í ljós að langtímaáhrif framsýnisáætlana mótast mjög af viðhorfi þátttakenda til framtíðarinnar og þekkingu þeirra og reynslu af framtíðafræðum og framtíðamiðaðri stefnumótun. Reynslumeiri þátttakendur gátu haft meiri kerfisleg áhrif í sínu starfsumhverfi sem jók líkurnar á að horft væri til framtíðar og langtímamarkmiða í stefnumótun. Niðurstöðurnar sýna mikilvægi þess að framsýnisáætlanir séu vandlega undirbúnar með tilliti til vals á þátttakendum, miðlun upplýsinga um markmið áætlana og fræðslu um tilgang og aðferðir framtíðafræða. Ennfremur þarf að tryggja að framsýnisáætlanir séu skipulagðar með kerfislega hegðun aðila innan menntakerfisins og hvernig þau bregðast á kerfislegan hátt við breytingum og nýjum upplýsingum.

Greinin fjallar annars vegar um þá miklu áherslu sem lögð er á notkun gagna í skólastarfi og hins vegar um það að þau gefi litla leiðsögn í mikilvægum efnum. Umfang og margbreytileiki gagna vex hratt og margir ólíkir heimar gagna sem tengjast menntun eru í þróun. Ljóst er að trúin á nytsemi gagna er sterk bæði hjá alþjóðastofnunum og öðrum sem stýra menntun, enda eru þau oft ómissandi. Lykilspurningin er tvíþætt: Að hvaða marki leiðbeina gögn um setningu markmiða í menntun og um hvað skuli gert í menntakerfum eða í skólastofum? Rök eru færð fyrir því að þótt þau séu nytsamleg dugi þau furðu skammt í þessum tilvikum. Sama á við um rannsóknir sem gegna samt lykilhlutverki í þróun skilnings og hugmynda. Umfjöllun um markmið menntunar ætti að vega þungt í menntun fagfólks og í umræðu um menntun og nauðsynlegt er að hafa hugfast að áhersla á gögn kann að jaðarsetja umræðu um markmið.

Markmið rannsóknarinnar sem hér er fjallað um er að greina þær áherslur sem eru í samstarfi leikskóla og grunnskóla í fjórum sveitarfélögum á Íslandi og á hverju þær byggja. Samfella í námi barna og ungmenna er undirstrikuð í alþjóðlegri stefnumótun um skólamál. Lögð er áhersla á að nám barna og ungmenna eigi að vera samfellt frá upphafi leikskóla til loka framhaldsskóla, þar sem skólastigið sem tekur við byggir á þeirri reynslu og námi sem barnið hefur öðlast á fyrri stigum, fremur en að markviss undirbúningur fari fram fyrir næsta skólastig. Í þessari grein eru menntastefnur fjögurra sveitarfélaga og samstarfsáætlanir leikskóla og grunnskóla innan hverfa skoðaðar, í ljósi greiningar Moss (2013) á þremur tegundum samstarfs leikskóla og grunnskóla, og hvernig best sé að tryggja samfellu í námi barna og koma í veg fyrir rof. Notuð er skjalagreining til þess að skoða og túlka þá stefnumótun sem fram kemur um samstarf leikskóla og grunnskóla í menntastefnunum og starfsáætlununum þar sem gagnvirkt samstarf leikskóla og grunnskóla er á ábyrgð sveitarstjórna. Skólanámskrá leikskóla á að gera grein fyrir samstarfinu og hvernig staðið er að þessum þáttaskilum. Lögð er áhersla á sveigjanleika og samfellu í skólakerfinu, bæði í inntaki og starfsháttum. Andstæð sjónarmið beinast að mikilvægi leikskólans sem skólastigs með áherslu á leik sem meginnámsleið eða tímabils þar sem undirbúa eigi börn fyrir grunnskólastigið. Niðurstöður skjalagreiningarinnar sýndu aukna áherslu á fjölbreytt og þverfaglegt samstarf í núgildandi menntastefnum sveitarfélaganna. Allar byggja stefnurnar meðal annars á stefnu stjórnvalda um Menntun fyrir alla, Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun (Heimsmarkmið um sjálfbæra þróun, e.d. ; Mennta- og menningarmálaráðuneyti, 2022; Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, 1992). Þátttaka foreldra, kennara og barna í skólastarfi og áhrif þeirra eru undirstrikuð og forsendur gefnar fyrir að félagsleg sjálfbærni, réttlæti og fullgildi skapist í skólastarfi innan hverfa. Lærdómur og skilaboð rannsóknarinnar eru að til þess að styðja við þátttöku helstu hagsmunaaðila skólastarfs þarf að skapa vettvang til samræðu sem móta má til dæmis í sveitarfélögum og innan hverfa. Þar þarf samtal að fara fram um gæði skólastarfs í anda lýðræðis, félagslegs réttlætis og sjálfbærni.

Alþjóðlegar rannsóknir hafa sýnt fram á ólíka stöðu bóknáms- og starfsnámsbrauta í framhaldsskólum hvað varðar inntak náms, félagslega virðingu, réttlæti og tækifæri til framhaldsmenntunar. Þetta hefur einnig verið umræðuefni hér á landi í næstum heila öld. Markmið greinarinnar er að skoða hvernig ólík staða bóknámsog starfsnámsbrauta, með tilliti til virðingar, áherslu og forgangs, birtist í íslensku menntakerfi. Umfjöllunin er í þremur meginköflum: (1) Hlutverk og áhrif ytri stýringar – þá er sérstaklega vísað til menntastefnu stjórnvalda, til háskólastigsins og til atvinnulífsins; (2) Umgjörð framhaldsskóla og hvað kann að hafa áhrif á val nemenda; (3) Fyrirkomulag kennslu og mismunandi afstaða kennara. Leitast er við að varpa ljósi á þessa þætti með því að skoða annars vegar námskrár, skýrslur og önnur opinber gögn sem tengjast viðfangsefninu og hins vegar gögn úr rannsókninni Starfshættir í framhaldsskólum. Niðurstöðurnar ber allar að sama brunni: Ólík staða bóknáms- og starfsnáms er bæði kerfislæg og félagsleg og rætur hennar og tilvist er víða að finna. Birtingarmyndir ólíkrar stöðu komu fram í öllum meginköflunum. Stöðumun var að finna í viðhorfum í opinberri menntastefnu, í aðsókn og aðgengi að framhaldsskólanámi, kennsluháttum í framhaldsskólum og tækifærum að námi loknu. Mikilvægt er að skoða niðurstöðurnar í samhengi við jafnrétti til náms, tilgang menntunar og það hvernig ráðandi viðhorf lita stjórnsýslu menntamála, samfélagslega afstöðu og starfshætti í skólum, jafnvel þó að opinber stefnumótun einkennist af hinu gagnstæða og yfirlýst stefna sé að efla starfsnám

Lögð er áhersla á að börn og ungmenni láti til sín taka og hafi áhrif á samfélag sitt. Í þessari grein er fjallað um niðurstöður rannsóknar á frumkvæði nokkurra ungmenna að stofnun félagsins Menntakerfið okkar og þær tillögur að breytingum á námskrá sem félagið hefur staðið fyrir. Varpað er ljósi á tilurð, markmið og tilgang félagsins og hvaða áhrif frumkvæðið hefur í ljósi kenninga um mikilvægi samfélagslegrar virkni ungmenna. Einnig er gerð grein fyrir viðbrögðum fullorðinna og jafningja við tillögum þeirra og hvort þar megi greina birtingarmyndir fullorðinshyggju. Byggt er á fyrirliggjandi upplýsingum um félagið, fjölmiðlaumfjöllun um aðgerðir þess og viðtölum við stjórnarmenn, skólastjórnendur og sviðsstjóra hjá Hafnarfjarðarbæ. Helstu niðurstöður sýna að börn og ungmenni geta átt frumkvæði að breytingum með tillögum og aðgerðum og verið öðrum góð fyrirmynd í samfélagslegri virkni. Frumkvæði stjórnar félagsins Menntakerfið okkar og tillögum að breytingum var víða vel tekið, fjallað um þær í ýmsum fjölmiðlum og stjórnin kölluð til ráðgjafar af yfirvöldum sveitarfélaga og ríkis. Má meðal annars greina áherslur félagsins í menntastefnu til ársins 2030. Viðbrögðin voru þó ekki á einn veg og mætti frumkvæðið einnig neikvæðni jafningja á samfélagsmiðlum og hjá kennurum sem töldu að skilja mætti á málflutningi stjórnar félagsins að það væri ekki verið að kenna öll fög í skólanum og að kennararnir kenndu ekki það sem þeir ættu að kenna. Mikilvæg viðbrögð fullorðinna við frumkvæði ungmenna er að styðja við þau og sýna þeim fram á að þau geti verið virk í samfélaginu og tekið þátt í að móta það.

Í þessari grein kem ég til með að spreyta mig á spurningu sem Jón Torfi Jónasson hefur lagt sérstaka áherslu á í starfi sínu og framlagi til menntaumræðu og rannsókna. Spurningin snýr að hlutverki menntunar og skólastarfs í síbreytilegum heimi. Til þess styðst ég að mestu við greinina „The Crisis in Education“ sem fjallar um stöðu menntamála í Bandaríkjunum á sjötta áratug síðustu aldar en greinina skrifaði pólitíski hugsuðurinn Hannah Arendt árið 1954. Með því að leita í smiðju Arendt tek ég einnig alvarlega það sem Jón Torfi sagði nýlega (og hefur rætt áður) að á sama tíma og mikilvægt er að hugsa hlutina alveg upp á nýtt er líka gott að rifja upp gamlar og góðar hugmyndir (Jón Torfi Jónasson, 2020). Þessu hefði Arendt eflaust verið sammála enda lagði hún áherslu á að hver hugsun væri, strangt til tekið, ákveðið endurlit (e. „every thought is, strictly speaking, an afterthought,“ Arendt, 1978, bls. 78) eða augnablik sem krefst þess að við stöldrum við og setjum hlutina í samhengi – einmitt til að geta hugsað þá upp á nýtt. Hér er ekki um þýðingu eða greiningu (svo sem þemagreiningu) á texta Arendt að ræða heldur fjalla ég, á nokkuð persónulegan hátt, um nokkrar af lykilhugmyndum hennar sem tengjast tilgangi menntunar og skólastarfs. Þar á meðal hvað felst í hugmyndinni að varðveita heiminn, að tilheyra samfélagi og að bregðast við krísu. Þá máta ég einnig hugmyndir hennar við nýlegri stefnur og strauma sem snúa að menntun til hnattrænnar borgaravitundar (e. global citizenship education) og birtast skýrt í nýlegri stefnumótun á alþjóðlegum vettvangi, svo sem í menntastefnu UNESCO og sem hluti af Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna.

Greinin er framlag til umræðu um skólasálfræði á Íslandi – meðal kennara og skólafólks, sálfræðinga og helst á milli allra þessara hópa. Tvenns konar skólasálfræði er kynnt til sögunnar; fyrst fræðin sem æskilegt er að kennarar kunni deili á og síðan fagið sem „skólasálfræðingar“ stunda og standa fyrir. Skýrð eru grundvallaratriði sem lúta að hagnýtingu sálfræðinnar og kynnt málefni sem skipta máli fyrir sameiginlegan skilning kennara og sálfræðinga á hlutverki sálfræðinnar í skólastarfi. Næst er vikið að sálfræði í námi og starfi kennara – og loks er fjallað um þróun í starfi skólasálfræðinga á Íslandi og æskilega stefnu í þeim efnum – með sérstöku tilliti til skóla án aðgreiningar.Við teljum að nýting sálfræðinnar í skólastarfi eigi einkum að byggjast á viðteknum kenningum með sterka rannsókna- og staðfestingasögu, til dæmis um nám, áhuga og þroskaferli – en síður á almennum kenningum sem ætlað er að treysta gildi á við mannúð, réttsýni og lýðræði í kennslu. Sálfræði er auðvitað ekki sneydd gildismati en greinin gagnast best í skólastarfi þegar traustur rannsóknaþáttur og gagnreyndar aðferðir – í samvinnu við kennara – einkenna starfið.Í sögu sérfræðiþjónustu í íslenskum skólum frá áttunda áratug síðustu aldar til nútímans má greina ósamstæð markmið – einkum með hliðsjón af menntastefnu um skóla án aðgreiningar á síðari hluta þessa tímabils. Stefnan er að skólinn eigi að vera fyrir öll börn en nauðsynleg sérfræðiþjónusta til að gera það mögulegt er ekki til staðar innan skólanna. Síðasta aldarfjórðung hefur áhersla í sérfræðiþjónustunni verið á ráðgjöf sem geri kennurum kleift að leysa fjölþætt vandamál innan skólanna, iðulega utan þeirra sérsviðs. Þetta eykur líklega álag og setur mark á starfsanda og árangur í skólum. Aukin þörf fyrir sérfræðiþjónustu í skólum kallar á að lög og reglur beini slíkri þjónustu þangað – ekki þaðan. Þörf er á endurskoðun á lögum og reglugerðum þannig að sérfræðiþekking nýtist til lausnar innan skóla