Journal articles on the topic 'Chrześcijaństwo i literatura'

Chrześcijaństwo pierwszych wieków w dużym stopniu korzystało z różnych elementów kultury klasycznej, zwłaszcza z neoplatonizmu. Interesującym tego przykładem jest Historia kościelna Ewagriusza Scholastyka, autora z końca VI wieku, działającego w Antiochii. Autor ten ma w swoim dziele wiele odniesień do kultury klasycznej. W przypadku opisu cesarza Marcjana (†457) autor posługuje się nie tylko pismami neoplatonizującego biskupa Synezjusza z Cyreny, lecz także zwrotami pochodzącymi z dzieła Żywot Apolloniusza z Tyany Flawiusza Filostratusa, które w III i IV wieku było wykorzystywane w propagandzie antychrześcijańskiej. Autor artykułu, rozszerzając powyższy wątek, pokazuje, że Ewagriusz znał nie tylko dzieła klasyczne, ale także pogańskie utwory polemiczne skierowane przeciwko chrześcijaństwu. Ewagriusz był chrześcijaninem i bliskim współpracownikiem biskupa Antiochii, ale możemy się domyślać, że w wyższych warstwach Antiochii nadal można było spotkać pogan, którzy byli tolerowani również przez władze kościelne.

W niniejszej publikacji przedstawiono szczegółową analizę dzieła Teodoreta z Cyru, teologa i egzegety greckiego z V w. pt. Leczenie chorób hellemnizmu w odniesieniu do fragmentów przedstawiających kwestię kultu pogańskiego, a konkretnie jego stanowiska względem niego. Antiocheńczyk doskonale rozumie, że literatura, kultura i filozofia są miejscem spotkania chrześcijaństwa z hellenizmem, dlatego wprost nie odrzuca całego dorobku kultury greckiej, ponieważ wierzy, że próba pojednania chrześcijaństwa z hellenizmem jest możliwa, jednak bez udziału kultu pogańskiego. Wyższość nad hellenizmem należy przyznać bez wątpienia chrześcijaństwu. Autor apologii proponuje poganom lekarstwo, aby wyleczyli się z choroby zarozumiałości. Teodoret z Cyru potępił m.in. sekretne praktyki i kłanianie się rzeźbom (III, 84; III 85), odrzucił krwawe i bezbożne ofiary (VII, 3; VII, 10; VII 22; VII, 24), przestrzegł, aby nie mylić kultu męczenników z ofiarami błagalnymi dla zmarłych za pomyślność żyjących (VIII, 33; VIII 34) oraz krytycznie odniósł się do wyroczni greckich (X, 2-3; X, 9). W celu pełniejszego ukazania przywołanego w temacie zagadnienia, omówiono również kontekst historyczno-społeczny analizowanej apologii oraz okoliczności kształtowania się rozumu i duchowości samego autora.

Za punkt wyjścia do refleksji na temat rewolucji posłużył dziennik pierwszego rosyjskiego noblisty w dziedzinie literatury Iwana Bunina, w którym opisano wydarzenia 1918- 1919 r. w Moskwie i Odessie. Oryginalny tytuł Окаянные дни sugeruje ich genezę w buncie biblijnego Kaina. Zarówno w owym pisanym na gorąco diariuszu, jak i w powstałym już na emigracji opowiadaniu Bogini Rozumu autor wykorzystał epizody Wielkiej Rewolucji Francuskiej, konstatując uniwersalizm mechanizmów rządzących każdą rewolucją. W artykule odwołano się również do prac francuskich historyków – Georges’a Lenotre’a i Reynalda Sechera, a także szkicu historiograficznego rosyjskiego poety Fiodora Tiutczewa. Na podstawie przeanalizowanego materiału badawczego wysunięta została teza o ontologicznej sprzeczności pomiędzy rewolucją a chrześcijaństwem. Pierwsza propaguje kult Rozumu oraz bunt, i w konsekwencji jest cywilizacją śmierci. Chrześcijaństwo z kolei wyznaje zmartwychwstałego Chrystusa, głosi powszechne zmartwychwstanie umarłych, i jest bezwzględną afirmacją życia. Bunin, Christianity and Revolution The diary of Russia’s first Nobel Prize winner in literature, Ivan Bunin, describing the events of 1918-1919 in Moscow and Odessa, served as a starting point for reflection on the revolution, the genesis of which is seen in the rebellion of the biblical Cain, as the original title Окаянные дни suggests. In both works – this diary, written in the spur of the moment, and in the short story The Goddess of Reason written in exile, the author used episodes from the Great French Revolution, stating the universalism of the mechanisms by which every revolution in ruled. The article also refers to the works of French historians Georges Lenotre and Reynald Secher, as well as the historiosophical sketch of Russian poet Fyodor Tyutchev. Based on the analysed research material, a thesis about the ontological contradiction between a revolution and Christianity was put forward. The former propagates the cult of Reason and calls for rebellion which consequently leads to the civilization of death. Christianity confesses the Risen Christ, proclaims the universal Resurrection of the dead and is an absolute affirmation of life.

Ojcowie Kościoła nie byli ani nieprzejednanymi wrogami greckiej myśli ani nie odnosili się z nienawiścią do dzieł starożytnych pisarzy greckich. Bazyli Wielki nie wahał się pokazywać ludzi, o których mowa w dziełach literatury świeckiej, jako przykłady cnoty. Podkreślał on – podobnie jak inni autorzy – że nie wszystko w li­teraturze antycznej jest godne przejęcia, ale należy zachować to, co jest przydatne dla chrześcijaństwa, pomijając szkodliwą resztę. Cyryl Aleksandryjski nie odrzucał starożytnej myśli greckiej jako filozofii, ale jedynie jako teologię. Kontrast pomię­dzy chrześcijańską teologią i grecką filozofią istniał tylko wtedy, gdy ta ostatnia była przedstawiana jako teologia. Ojcowie greccy szanowali grecki sposób myśle­nia i grecki język, i używali ich w swoich pismach, ale zwalczali greckie praktyki związane z kultem. Artykuł prezentuje stosunek do filozofii pogańskiej, jej akomo­dację do myśli chrześcijańskiej oraz idee dotyczące edukacji świeckiej, reprezen­towane przez wybranych Ojców i pisarzy wczesnochrześcijańskich z okresu od II do V wieku. Przede wszystkim omawia poglądy Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanzu, Jana Chryzostoma, Cyryla Aleksandryjskiego oraz Izydora z Peluzjum, gdyż im właśnie udało się zbudować most między helleni­zmem i chrześcijaństwem bez ich zmieszania. Cyryl i Izydor reprezentują neutralną postawę pisarzy chrześcijańskich V wieku wobec filozofii pogańskiej.

Głównym celem powyższego artykułu było udowodnienie, że Bułhakow w swym Mistrzu i Małgorzacie – poprzez obrazy Jeszui Ha-Nocri, Piłata, Mateusza Lewiego i Kaify – bronił chrześcijaństwa personalistycznego i pełnego miłosierdzia, odrzucał zaś odżywające niestety i w naszych czasach, w latach 20. XXI wieku, „chrześcijaństwo średniowieczne”, posługujące się w swych argumentacjach i praktyce przemocą oraz mieczem. Taki był właśnie, zdaniem autora powyższego artykułu, ideowy cel Bułhakowa, a środki artystyczne mające temu służyć czerpał autor Mistrza i Małgorzaty z literatury religioznawczej i biblijnej. Wbrew szeroko rozpowszechnionym opiniom Bułhakow – inaczej aniżeli powieściowy Mistrz – korzystał podczas tworzenia wątku biblijnego głównie nie ze źródłowych prac w językach obcych, lecz z przetłumaczonych na rosyjski książek na ogół popularnonaukowych, często o zabarwieniu ideologicznym, autorstwa Ernesta Renana czy Frederica Farrara. Jednak to wcale nie dogłębna znajomość historii biblijnej, lecz przede wszystkim geniusz pisarski samego Bułhakowa – wzmocniony jeszcze jego lekturami w języku przede wszystkim ojczystym, ale także przecież tłumaczeń książek obcych – pozwoliły mu „odgadnąć”, tak jak to on sam dogłębnie pojmował, historię Jeszui Ha-Nocri, Piłata, Mateusza Lewiego czy arcykapłana Kaify. W ustaleniu albo przynajmniej zarysowaniu tego wszystkiego pomogła autorowi powyższego artykułu trzydziestopięcioletnia już praca badawcza nad Mistrzem i Małgorzatą, rozpoczęła jeszcze w połowie lat 80. we współpracy z Andrzejem Drawiczem i kontynuowana potem poszukiwaniami w archiwum Bułhakowa w Moskwie, a teraz zwieńczona – jak na razie – rodzinnym tłumaczeniem na polski Mistrza i Małgorzaty, które ukazało się wraz z nowym korpusem komentarzy w 2016 roku w krakowskim wydawnictwie Znak.

W stronę postsekularnej humanistyki? Artykuł stanowi recenzję dwutomowej publikacji Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej pod redakcją Łukasza Tischnera i Tomasza Garbola (Tom I) oraz Łukasza Tischnera i Agnieszki Bielak (Tom II) (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020). Publikacja przynosi pogłębioną charakterystykę pola badawczego “literatura a religia”, uwzględniając przy tym wielość tradycji kulturowych i metodologicznych, lokalność ujęć oraz indywidualny wymiar interpretacji. Tworzy wolną od wstępnych hierarchizacji “mapęwiary i niewiary” powojennej literatury polskiej, która wrażliwa jest na różnorodność estetyczno-ideowych postaw względem chrześcijaństwa (zachodniego) jako tradycji wiodącej w polskim kręgu kulturowym.

Artykuł jest interpretacją wiersza Norwida Nerwy z cyklu Vade-mecum. Kontekstem lektury tego utworu była korespondencja Poety z Joanną Kuczyńską, w której ważnym akcentem okazuje się swoiste pojmowanie przez romantyka wiary i chrześcijaństwa, w obranym przez siebie kontekście kulturowym. Kluczem do tej interpretacji wiersza była rewizja religijności, wiary, konieczne odrodzenie chrześcijaństwa w duchu antycznej kalokagatii.

Source literature lists several versions of creationism as well as numerous manners of understand- ing evolutionism. Creationist views may be limited to four basic ones: fundamentalist creationism, creation science, intelligent design and evolutionary creationism. In my article I will justify which of these versions of creationism may be considered as dialoguing with science, and which of them turn out, to a greater or lesser degree, unable to enter into this dialogue. I will answer the question how creationism should be understood in order for it to be able to engage in a debate with modern science. In other words, the central question of this article will be: how is the dialogue between religion (creationism) and science (evolutionism) feasible?

Rosenzweiga krytyka islamu i jego wartość dzisiaj Autor artykułu skupia się na radykalnie prowokacyjnym postrzeganiu islamu przez Franza Rosenzweiga, które w ironicznej formie pojawia się w jego opus magnum, czyli The Star of Redemption (1921), pracy uznanej za przełomową w podejściu do dialogu międzywyznaniowego. Artykuł otwiera krótka prezentacja głównego (bardziej popularnego) punktu widzenia oraz rzekomej problematyczności takiej postawy i stylu. Autor dokonuje zwięzłego przeglądu ewolucji odniesień do tych poglądów w badaniach — od pojawienia się The Star of Redemption do naszych czasów w późnej epoce ponowoczesnej. Co do odniesień niniejszego artykułu do istniejącej literatury należy zauważyć, że opiera się on na spostrzeżeniach z wielu różnych pokrewnych źródeł pierwotnych i wtórnych. Odnosząc się do kwestii akceptacji podejścia Rosenzweiga, odwołuje się do opinii pewnej grupy myślicieli, które powracają w kolejnych zagadnieniach w całym artykule. W szczególnych przypadkach, na przykład w części podsumowującej, na poparcie swojej argumentacji autor wymienia kilka dodatkowych źródeł. Oczywiście cytuje źródła ze Starego i Nowego Testamentu oraz Koranu, na których opiera się teza Rosenzweiga. Artykuł zamyka sformułowanie jego celu, a mianowicie uzyskania klarowności w postrzeganiu Rosenzweiga, aby ostatecznie móc spekulować na temat jego miejsca we współczesnym dyskursie na temat islamu. Franza Rosenzweiga, współczesnego teologa i filozofa żydowskiego, który kojarzy się głównie z jego dość rewolucyjnym, dialogicznym podejściem do chrześcijaństwa, w jego poglądach na temat islamu można by uznać po prostu za islamofoba. Może to wyjaśniać stosunkowo małe zainteresowanie badaniem jego myśli w tym aspekcie, radykalne podejście do protekcjonizmu oraz powierzchowne i protekcjonalne podejście do tematu. Tym bardziej że te spostrzeżenia znajdują się w jego The Star of Redemption, uważanej za traktat, który otworzył nową erę w stosunkach między judaizmem a chrześcijaństwem, ustawiając je jako komplementarne i równe, na co nie odważył się przed nim żaden żydowski myśliciel. Generalnie celem autora jest wyjaśnienie poglądów Rosenzweiga na islam w jego The Star of Redemption i sprecyzowanie, co owe poglądy mogą wnieść do dyskusji na ten temat dzisiaj, pomimo kontrowersyjnego podejścia.

Celem artykułu jest przedstawienie pojęcia granicy jako użytecznego odniesienia myślowego do zaprezentowania specyfiki myślenia o polskiej historii. Historyczne granice Polski pozwalają na wielorakie rekonstruowa- nie wpływów, choćby językowych, czy też wymiany kulturowej: od sztuki po zwyczaje, praktykowane w obrębie niewielkich czasem społeczności, zwłaszcza jeśli mówimy o organizacji państwowej charakteryzującej się wieloetnicznością. Ponadto dla ludzi myślących w języku polskim pojęcie granicy zakodowane zostało na przestrzeni dziejów w określeniach takich jak np.: „Polska od morza do morza”, „przedmurze chrześcijaństwa”, czy też „kresy”, co z trudnością napotyka odniesienia w umysłach zwykłych dokonywać operacji myślowych za pomocą słownictwa przypisanego do innych kodów kulturowych. Dodajmy jeszcze, że wszystkie wymienione wyżej pojęcia odnoszą się nie tylko do znaczeń ściśle związanych z określonym terytorium, ale mają swoją nośność emocjonalną, budowaną na wiedzy historycznej, przekazanej przede wszystkim w procesie kształcenia, uzupełnionego bagażem własnych doświadczeń nabytych za sprawą komunikowania się z otoczeniem. Autor, przywołując ustalenia historyków, polityków, a nawet liturgistów, ukazuje, jak bardzo pojęcie granicy związane jest z myśleniem w horyzoncie wartości, charakterystycznym dla polskiej kultury. W toku prowadzonych analiz przywołuje refleksje zaczerpnięte także z dzieł literackich o różnym charakterze: od utworu scenicznego Kontrakt Sławomira Mrożka, przez esej Jana Parandowskiego Polska leży nad Morzem Śródziemnym, po poezję Juliusza Słowackiego. Szczególne miejsce w przywołanych źródłach stanowią teksty związane z wojną i wojskowością, powstałe w kręgu literatury chrześcijańskiej. Dzięki temu ukazany został ciąg literackich obrazów służących przez stulecia wykształceniu polskich żołnierzy, dla których podręczniki życia duchowego pisali sławni kaznodzieje królewscy: Piotr Skarga, Mateusz Bembus czy Szymon Starowolski. Uchwycone zostało również powiązanie pomiędzy myśleniem o granicy a kulturą rycerską, w której broni się nie tylko jakiegoś terytorium, ale także określonych wartości. Szczególnym nawiązaniem do tego w polskiej kulturze jest wzorzec osobowy, określany jako miles christianus, stanowiący doskonałe połączenie idei walki duchowej, obecnej w kulturze monastycznej, z walką fizyczną w obronie chrześcijaństwa. Porównując ze sobą teksty z różnych dziedzin, autor wysnuwa istotne wnioski na temat charakteru polskiej religijności. W jej ukształtowaniu bardzo istotną rolę odegrała idea walki, a zwłaszcza obrona chrześcijaństwa. Dlatego też obecny model chrześcijaństwa, proponowany przez papieża Franciszka, w którym wszelka wojna i przemoc są odrzucone, nie spotyka się ze zrozumieniem wśród polskich katolików. Przyzwyczajeni do wizji Kościoła walczącego, z trudem utożsamiają się z nowym modelem eklezjologicznym, zdominowanym przez wizję Kościoła zwycięskiego, odrzucającego wszelkie bariery i podziały w świecie.

Niniejszy artykuł stawia sobie za cel udzie lenie odpowiedzi na pytanie, jak przedstawia się zagadnienie postępu oraz końca historii w myśli Kanta i tzw. filozofii postępu (Fichte, Go¨ rres, Novalis). Usiłuje to uczynić z punktu widzenia myśli Piepera – najbardziej uznanego filozofa nurtu realistycznego w XX wieku w Niemczech. Podstawową literaturą tych analiz stały się jego dwie najważniejsze pozycje: U¨ ber das Ende der Zeit i Hoffnung und Geschichte. Ważne uzupeł nienia stanowią informacje pochodzące od prof. Bertholda Walda, najwybitniejszego ucznia Pie pera i zarazem kontynuatora jego myśli. Autor zaczerpnął je z licznych rozmów i konsultacji przeprowadzonych w 2005 i 2006 r. Pozwalają one sądzić, że wiernie odczytał on spojrzenie myśliciela z Mu¨nster. Autor odwołał się również do rozpraw Kanta z zakresu filozofii dziejów: Der Streit der Fakulta¨ten, Das Ende aller Dinge. Wychodząc więc z tej perspektywy i od takich danych, autor artykułu wskazuje na elementy wspólne występujące u powyższych myślicieli w spojrzeniu na problem postępu oraz końca historii. Należy do nich m.in. wiara w ciągły postęp ludzkości, przeświadczenie o pomyślnym kresie historii, możliwości zbudowania Miasta Bożego na ziemi, spełnienia siebie i swego przeznaczenia wewnątrz historii za sprawą działania człowieka, a nie Boga. Owszem, brzmi to dziś niewiarygodnie, ale oświecenie, którego wyrazicielem była myśl wymienionych filozofów, obwieszczało tak bardzo obiecujące oblicze postępu, że zapewnić on miał realizację siebie i wszystkich swych żądań oraz oczekiwań. W artykule tym wskazuje się iluzje w ten sposób rozumianego postępu, biegu dziejów i jego końca. Idea postępu oraz rozwoju historycznego ma teologiczne źródło, a okazuje się nim pozaczasowy koniec, czyli idea Nowego Nieba i Nowej Ziemi. Zarówno Kant, jak i myśliciele postępu przejmują tę ostatnią ideę od chrześcijaństwa, nie uwzględniając jej treści. Innymi słowy, kreś- ląc wizje postępu, dziejów i ich końca posługują się pojęciami teologicznymi w ich nieteologicznym znaczeniu, czyli sekularyzują je. W artykule ukazana zostanie również pewna odmienność, zachodząca pomiędzy ujęciem filozofii postępu a myślą Kanta jako bardziej realistyczną, bliższą chrześcijaństwu. Podczas gdy Hegel, Fichte, Go¨res, Novalis nie liczą się z możliwością wewnętrzczasowego złego końca dziejów, o jakim mówi Apokalipsa, Kant nie wyklucza słuszności interpretacji chrześcijańskiej. Podstawowy zarzut Piepera względem koncepcji Kanta i filozofii postępu dotyczy złudnego i rodzącego rozpacz przeświadczenia, że podmiotem historii jest wy- łącznie człowiek. W artykule wskazuje się na właściwą postawę w obliczu wewnątrzczasowego złego końca dziejów w postaci katastrofy, czy na nadzieję. Katastrofa bowiem poprzedza pozaczasowy koniec – Nowe Niebo i Nową Ziemię.

The historical research of the illustrated Nuremberg Chronicle [Schedelsche Weltchronik (English: Schedel’s World Chronicle)] of Hartmann Schedel com­prises the complex historical knowledge about numerous woodcuts which pre­sent views of various cities important in the world’s history, e.g. Jerusalem, Constantinople, or the European ones such as: Rome, some Italian, German or Polish cities e.g. Wrocław and Cracow; some Hungarian and some Czech Republic cities. Researchers have made a serious study to recognize certain constructions in the woodcuts; they indicated the conservative and contractual architecture, the existing places and the unrealistic (non-existent) places. The results show that there is a common detail in all the views – the defensive wall round each of the described cities. However, in reality, it may not have existed in some cities during the lifetime of the authors of the woodcuts. As for some further details: behind the walls we can see feudal castles on the hills shown as strongholds. Within the defensive walls there are numerous buildings with many towers typical for the Middle Ages and true-to-life in certain ways of building the cities. Schematically drawn buildings surrounded by the ring of defensive walls indicate that the author used certain patterns based on the previously created panoramic views. This article is an attempt of making analogical comparisons of the cities in medieval painting. The Author of the article presents Roman mosaics and the miniature painting e.g. the ones created in the scriptorium in Reichenau. Since the beginning of 14th century Italian painters such as: Duccio di Buoninsegna, Giotto di Bondone, Simone Martini and Ambrogio Lorenzetti painted parts of the cities or the entire monumental panoramas in various compositions and with various meanings. One defining rule in this painting concerned the definitions of the cities given by Saint Isidore of Seville, based on the rules which he knew from the antique tradition. These are: urbs – the cities full of architecture and buildings but uninhabited or civita – the city, the living space of the human life, build-up space, engaged according to the law, kind of work and social hierarchy. The tra­dition of both ways of describing the city is rooted in Italy. This article indicates the particular meaning of Italian painting in distributing the image of the city – as the votive offering. The research conducted by Chiara Frugoni and others indica­ted the meaning of the city images in the painting of various forms of panegyrics created in high praise of cities, known as laude (Lat.). We can find the examples of them rooted in the Roman tradition of mosaics, e.g. in San Apollinare Nuovo in Ravenna. They present both palatium and civitas. The medieval Italian painting, especially the panel painting, presents the city structure models which are uninha­bited and deprived of any signs of everyday life. The models of cities – urbs, are presented as votive offerings devoted to their patron saints, especially to Virgin Mary. The city shaped as oval or sinusoidal rings surrounded by the defensive walls resembled a container filled with buildings. Only few of them reflected the existing cities and could mainly be identified thanks to the inscriptions. The most characteristic examples were: the fresco of Taddeo di Bartolo in Palazzo Publico in Siena, which presented the Dominican Order friar Ambrogio Sansedoni holding the model of his city – Siena, with its most recognizable building - the Cathedral dedicated to the Assumption of Mary. The same painter, referred to as the master painter of the views of the cities as the votive offerings, painted the Saint Antilla with the model of Montepulciano in the painting from 1401 for the Cathedral devoted to the Assumption of Mary in Montepulciano. In the painting made by T. di Bartolo, the bishop of the city of Gimignano, Saint Gimignano, presents the city in the shape of a round lens surrounded by defence walls with numerous church towers and the feudal headquarters characteristic for the city. His dummer of the city is pyramidally-structured, the hills are mounted on the steep slopes reflecting the analogy to the topography of the city. We can also find the texts of songs, laude (Lat.) and panegyrics created in honour of the cities and their rulers, e.g. the texts in honour of Milan, Bonvesin for La Riva, known in Europe at that time. The city – Arcadia (utopia) in the modern style. Hartman Schedel, as a bibliophile and a scholar, knew the texts of medieval writers and Italian art but, as an ambitious humanist, he could not disregard the latest, contemporary trends of Renaissance which were coming from Nuremberg and from Italian ci­ties. The views of Arcadia – the utopian city, were rapidly developing, as they were of great importance for the rich recipient in the beginning of the modern era overwhelmed by the early capitalism. It was then when the two opposites were combined – the shepherd and the knight, the Greek Arcadia with the medie­val city. The reception of Virgil’s Arcadia in the medieval literature and art was being developed again in the elite circles at the end of 15th century. The cultural meaning of the historical loci, the Greek places of the ancient history and the memory of Christianity constituted the essence of historicism in the Renaissance at the courts of the Comnenos and of the Palaiologos dynasty, which inspired the Renaissance of the Latin culture circle. The pastoral idleness concept came from Venice where Virgil’s books were published in print in 1470, the books of Ovid: Fasti and Metamorphoses were published in 1497 and Sannazaro’s Arcadia was published in 1502, previously distributed in his handwriting since 1480. Literature topics presented the historical works as memoria, both ancient and Christian, composed into the images. The city maps drawn by Hartmann Schedel, the doctor and humanist from Nurnberg, refer to the medieval images of urbs, the woodcuts with the cities, known to the author from the Italian painting of the greatest masters of the Trecenta period. As a humanist he knew the literature of the Renaissance of Florence and Venice with the Arcadian themes of both the Greek and the Roman tradition. The view of Constantinople in the context of the contemporary political situation, is presented in a series of monuments of architecture, with columns and defensive walls, which reminded of the history of the city from its greatest time of Constantine the Great, Justinian I and the Comnenus dynasty. Schedel’s work of art is the sum of the knowledge written down or painted. It is also the result of the experiments of new technology. It is possible that Schedel was inspired by the hymns, laude, written by Psellos in honour of Constantinople in his elaborate ecphrases as the panegyrics for the rulers of the Greek dynasty – the Macedonians. Already in that time, the Greek ideal of beauty was reborn, both in literature and in fine arts. The illustrated History of the World presented in Schedel’s woodcuts is given to the recipients who are educated and to those who are anonymous, in the spirit of the new anthropology. It results from the nature of the woodcut reproduc­tion, that is from the way of copying the same images. The artist must have strived to gain the recipients for his works as the woodcuts were created both in Latin and in German. The collected views were supposed to transfer historical, biblical and mythological knowledge in the new way of communication.

<p>W wyniku uprzemysłowienia, jakie dokonało w XIX wieku, doszło do wzrostu liczebności klasy robotniczej, a zniesienie pańszczyzny (uwłaszczenie chłopów) spowodowa-ło polepszenie bytu włościan. Zaczęły też ukazywać się książki i prasa adresowane do tych części społeczeństwa. Jednym z takich periodyków był „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny” (1902–1910). Jego twórcy zachęcali do tworzenia katolickich robotniczych zrzeszeń zawodo-wych, krytykowali szerzący się ruch socjalistyczny, podkreślając jego antyreligijność, starali się odsunąć od wpływu na polskie życie gospodarcze Żydów, podnosili poziom oświaty ludowej przez propagowanie wartościowych książek i prasy. Namawiali czytelników do korzystania z bibliotek Towarzystwa Czytelni Ludowych i Towarzystwa Szkoły Ludowej. Sprzeciwiali się czytaniu książek i czasopism wydawanych przez Polską Partię Socjalistyczną, które propago-wały szkodliwe dla katolika treści. Przestrzegali przed zakupem książek i prasy oferowanych przez zręcznych kolporterów dostarczających je prosto do domów klientów oraz literatury nabywanej podczas jarmarków czy odpustów. </p>

Artykuł opisujący fenomen kultu figury Matki Boskiej Skępskiej jako wizerunek o charakterze acheiropoietycznym. Funkcjonujące w chrześcijaństwie wygląd o zapewnieniu przedstawionym dzięki boskiej interwencji a także obliczone własne w polskiej religijności typu ludowego. Jego najbardziej znaną, ale jak się wydaje – niejedyną – manifestacją jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Na podstawie obserwacji autora badań terenowych oraz studiów nad źródłami (literatura dewocyjna, pieśni odpustowe) dowiedziono i omówiono obecność wśród części czcicieli skępskiej Madonny zbadano nadprzyrodzonym po wejściu do rzeźby. Narracje dotyczące cudownego wizerunku, opierając się na posiadających proweniencję bizantyńską toposach, są charakterystyczne dla ich elementów.

Artykuł jest analizą mitu Syberii w odczytach O Juliuszu Słowackim (oraz, kontekstowo, w wierszu Syberie), wykorzystującą trzy perspektywy teoretyczne: fenomenologię mitu Mircea Eliadego, funkcjonalizm antropologiczny oraz koncepcję mitu Rolanda Barthes’a. Autorka przedstawia, w jaki sposób Norwid pragnący, podobnie jak jego poprzednicy, mitu żywego, tworzy syberyjski mit rozumiany pragmatycznie, funkcjonalnie, czyli organizuje wspólnotę, nadając kształt narodowi pozbawionemu państwowości. Taką właśnie funkcję pełnić ma mit Syberii, który wyrasta ponad etnocentryczną perspektywę, wskazując na chrześcijaństwo jako ów mityczny środek spajający kulturę europejską. W swoim odczytaniu Anhellego oraz w wierszu Syberie Norwid tworzy obraz metaforycznej Syberii, która „rozlała się” na świat, zaś geograficzna, uwikłana w polityczną współczesną sytuację realna Syberia staje się dla poety tylko podstawą dla mitycznej narracji, czyli znaczeniem pierwotnym, nad którym nadbudował się wtórny system semiologiczny, jakim jest mit w ujęciu Barthes’a.

Artykuł omawia nieznany dotąd pierwodruk listu papieża Piusa IX do Norwida, zamieszczony w lokalnym „Tygodniku Katolickim” (Grodzisk Wielkopolski pod Poznaniem) 21 czerwca 1861 r. Autor udowadnia, że zarówno przekład łacińskiego listu jak i tekst wprowadzający wyszły spod pióra Norwida. Następnie autor identyfikuje złożone przez Norwida papieżowi dary jako austriacki medal Madonny z Mariazell z roku 1683 (dzieło Paula Seela) oraz francuski medal z okazji zdobycia Sewastopola (1855, autorzy: Louis Desaide i Pierre Roquelay). W zakończeniu ten ostatni medal przeciwstawiony jest łacińskiej odzie Mickiewicza na zdobycie Bomarsundu jako znaki dwóch skrajnie odmiennych wizji historiozoficznych: Polska przeciw Imperium Osmańskiemu w obronie chrześcijaństwa (1683) i Francja w sojuszu z Imperium Osmańskim przeciw Rosji w wojnie krymskiej (1853-56).

Artykuł koncentruje się na przedstawieniu prac teatrologicznych Ireny Sławińskiej (1913–2004), wybitnej humanistki przez ponad pół wieku związanej z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, współtwórczyni polskich badań nad dramatem i teatrem. Omówiono jej badania nad językiem dramatu, dramatem poetyckim i religijnym oraz propozycje metodologiczne dotyczące analizy, antropologii i filozofii dramatu i teatru. Scharakteryzowano rolę Sławińskiej w budowaniu relacji między polską teatrologią a badaniami prowadzonymi na Zachodzie, zwłaszcza w kręgu języka angielskiego i francuskiego. Podkreślono oryginalny wkład uczonej w analizę antropologicznych podstaw wizji teatru odwołującej się do filozofii klasycznej i do chrześcijaństwa.

Celem artykułu jest interpretacja prozy Swietłany Aleksijewicz ukierunkowana przede wszystkim na ogląd postaci kobiecych, dokonywany między innymi przez pryzmat mitu matki, leżącego u podstaw kultury rosyjskiej. Na podstawie zbiorów reportaży Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, Czarnobylska modlitwa. Kronika przyszłości oraz Czasy second-hand. Koniec czerwonego człowieka zwrócono uwagę na motywację przedstawianych przez autorkę postaw i wizerunków bohaterek wspomnianych utworów. Historie współczesnych kobiet, utrwalone przez laureatkę Nagrody Nobla, z jednej strony stanowią materiał egzemplifikujący stereotypowe widzenie kobiety radzieckiej w społeczeństwie, z drugiej zaś służą wykryciu cech spajających te obrazy, nierzadko zakorzenionych w mitologii słowiańskiej i chrześcijaństwie. Tekst prezentuje również analizę poetyki pisarstwa Aleksijewicz, stanowi próbę wskazania na dokumentacyjny charakter tej prozy jako nośnika mitu.

Autorka skupia się na pełnometrażowych filmach opartych na Quo vadis Henryka Sienkiewicz – powieści o starożytnym Rzymie, za którą – między innymi – pisarz otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury i która została przetłumaczona na ponad czterdzieści języków. Te filmy z gwiazdorską obsadą (Quo Vadis? reż. E. Guazzoni /1913/, Quo Vadis? reż. G. D’Annunzio, G. Jacoby /1925/, Quo Vadis, reż. M. LeRoy /1951/, Quo Vadis, reż. J. Kawalerowicz /2001/) zazwyczaj wykorzystywały typowe wzorce melodramatu historycznego: historia miłosna między rzymskim patrycjuszem a młodą chrześcijanką Ligią została osadzona w szerszym kontekście historycznym, w czasach wczesnego chrześcijaństwa i prześladowań Nerona wymierzonych w wyznawców Jezusa. Bez względu na datę i kraj produkcji każdy z tych filmów zawiera kulminacyjną scenę krwawych igrzysk ukazującą męczenników chrześcijańskich ginących na arenie. Miller-Klejsa zwraca uwagę na różnorodność filmowych przestawień tego krwawego spektaklu, a ponadto podkreśla wielowarstwowe konteksty wiążące się z ukazywaniem kluczowych postaci historycznych (zwłaszcza Nerona i św. Piotra).

Mnemotope of Zion and Theopolitical Chronotopes in Ottoman MacedoniaThe discussion in the text, through the intersection of the disciplines of literature and history, oral poetry and ethical sermons from the period of the Enlightenment process in Ottoman Macedonia, aims to affirm the comparative relation between two questions. The first one is: How does one reach Zion (understood as a mnemotope) in the absence of a political identity of the Sephardim of Monastir (Bitola) within the framework of the Ottoman millet system? The second question is: How is the theo-messianic desire for Zion (understood as a vertical history) possible and accomplishable in the linearity of history, in the context of existing political chronotopes, or so-called Christian-Orthodox nationalisms in Ottoman Macedonia? In this complex historical period, the image of Zion does not have a real political place, but it still remains to emanate significant meaning about the homeland as a spiritual space. Mnemotyp Syjonu i teopolityczne chronotopy w osmańskiej MacedoniiZaprezentowana w niniejszej pracy dyskusja ma na celu potwierdzenie związków pokrewieństwa między dwoma pytaniami: jak dotrzeć do Syjonu (rozumianego jako mnemotyp) przy braku politycznej tożsamości Sefardyjczyków z Monastyru/ Bitoli, w ramach systemu osmańskiego milletu? Drugie pytanie postawione w tekście brzmi: w jaki sposób teomesjanistyczne pragnienie Syjonu (rozumiane jako historia wertykalna) jest możliwe i osiągalne w historii linearnej, w kontekście istniejących politycznych chronotypów lub tak zwanych chrześcijańsko-prawosławnych nacjonalizmów w Macedonii osmańskiej? W artykule posługuję się analizą komparatystyczną w kluczu interdyscyplinarnym, który stwarza podstawy do połączenia literatury i historii, poezji ustnej i etycznych kazań z okresu oświecenia w Macedonii osmańskiej.

CEL NAUKOWY: Podstawowy cel naukowy stanowi wskazanie na główne perspektywy badawcze prezentowane przez egzegetów zajmujących się problemem krytyki imperialnego Rzymu w Ap. PROBLEM I METODY BADAWCZE: Imperium Rzymskie jest postrzegane w Ap jako rzeczywistość wroga wobec chrześcijaństwa. Teksty Ap związane z Rzymem mogą być odczytywane w różny sposób. Prowadzone są badania dotyczące Sitz im Leben Ap, jej złożonej symboliki i związków z literaturą starożytną. Ap jest jednak także księgą należącą do kanonu ksiąg natchnionych. Dostrzegalna w Ap krytyka Rzymu może być odczytywana także w relacji do eschatologii i profetycznego wymiaru księgi. Zwrócono zatem uwagę na główne sposoby interpretacji obecne we współczesnej dyskusji egzegetycznej. PROCES WYWODU: W pierwszej kolejności poruszono krótko problemy związane z ustaleniem historycznych realiów powstania Ap. Dalej zaprezentowano krótko teksty i symbole Ap, które są odczytywane jako aluzje do imperial‑ nego Rzymu. Następnie omówiono trzy podstawowe perspektywy badawcze dostrzegalne w literaturze naukowej. Należą do nich: opis zawartej w Ap kry‑ tyki Rzymu w szeroko pojętej perspektywie historycznej, zwrócenie uwagi na jej wymiar etyczny i teologiczno­-moralny oraz odczytanie jej w perspektywie profetycznej i eschatologicznej. WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Analiza współczesnej literatury egzegetycznej związanej z krytyką imperialnego Rzymu w Ap pozwala dostrzec zróżnicowanie perspektyw badawczych. Niektórzy egzegeci koncentrują się na badaniach nad szeroko pojętym kontekstem historyczno­-literackim obecnego w Ap zjawiska. Inni dostrzegają w symbolach antyrzymskich ponadczasowe treści o charakterze etycznym lub teologiczno­-moralnym. Ponadto szeroka grupa egzegetów bazując na badaniach o charakterze historycznym analizuje problem krytyki Rzymu w perspektywie profetycznej i eschatologicznej księgi. WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Egzegeci traktujący Ap jako pismo o szczególnym charakterze religijnym nie powinni tracić kontaktu ze środowiskiem naukowym zajmującym się aspektami historyczno­-literackimi, historyczno­-religijnymi czy filologicznymi. Z drugiej strony, prowadząc badania o charakterze teologicznym nie należy pomijać przesłania profetycznego zawartego w krytyce imperialnego Rzymu.

Artykuł wpisuje się w nurt opisu języka religijnego doby renesansu. Zwrócono w nim uwagę na tematykę literatury reformacyjnej i kontrreformacyjnej (katolickiej), jej wymiar wspólnotowy, mający na celu scalanie wspólnoty wierzących oraz opisano służące temu celowi zabiegi językowe i środki perswazyjne. Bazą materiałową są trzy XVI-wieczne teksty, reprezentujące dwa odłamy chrześcijaństwa – katolicki i protestancki (kazania na dzień Wniebowzięcia NMP Piotra Skargi i Piotra Artomiusza z 1595 r.) i islam (sura Koranu pt. Wzniesione krawędzie w tłumaczeniu Tatarów WKL, XVI wiek). Analizie poddano strukturę zabytków, wykładniki dialogiczności oraz językowe środki perswazji, na które składa się m.in. słownictwo wartościujące, dyrektywne i środki stylistyczne. Badania dowiodły, że omówione tu polemiczne teksty religijne wpisują się w nurt piśmiennictwa reformacyjnego o charakterze perswazyjnym. Znajdujemy w nich wykładniki językowe o funkcjach impresywno-ekspresywnych. W warstwie językowej teksty te realizują uniwersalne cechy kodu religijnego, takie jak otwartość i polisemia, które wyrażają się przez analogię, porównanie, metonimię, metaforę, mówienie poza asercją. Omówiono wyekscerpowaną leksykę nazywającą wartości, słownictwo wolitywne i nakłaniające oraz perswazyjne i emotywne, z zauważalnym odniesieniem dychotomicznym do tego, co dobre i złe. Wskazane tu elementy organizują przestrzeń sakralną tekstu religijnego i są osią, wokół której integruje się grupa wyznaniowa. Pokłosiem reformacyjnego dyskursu religijnego jest obecność w polskojęzycznych tekstach wykładników stylu retorycznego, co wyraża się m.in. wprowadzaniem cytatów z dzieł autorytetów religijnych, tj. głównie Biblii i Koranu.

Cesarz Julian, zwany Apostatą, władca w latach 361-363, jest postacią niezwykłą w dziejach Cesarstwa Rzymskiego. Zasłynął jako mądry i sprawiedliwy władca, dobry wódz, dzielny żołnierz, wielki miłośnik kultury antycznej, a także utalentowany pisarz. Władca bywał zarówno podziwiany, jak i krytykowany. Powodem niechęci, a nawet wrogości do niego, była przede wszystkim jego postawa obrońcy dawnych kultów i wroga chrześcijaństwa i chrześcijan. Tak kontrowersyjny władca nie mógł ujść uwadze jednego z najwybitniejszych pisarzy literatury nie tylko włoskiej, ale i światowej – Giovanniego Boccaccia (1313-1375). Autor Dekameronu poświęcił Julianowi Apostacie rozdział 11 z księgi VIII swojego dzieła De casibus virorum illustrium („O losach sławnych mężów”). Rozdział o Julianie Apostacie jest niewielki – zaledwie trzy strony (republikowany w artykule w wersji łacińskiej i w polskim przekładzie), ale z całą pewnością wart głębszej analizy. W swoim artykule przedstawiam obraz cesarza Juliana Apostaty skreślony ręką Giovanniego Boccaccia. W dziele De casibus virorum illustrium Giovanniego Boccaccia Julian Apostata jest Julianem w pełni średniowiecznym. Autor potwierdził średniowieczne potępienie cesarza odstępcy i bluźniercy, zabitego dzięki cudownej interwencji zesłanego z nieba świętego Merkuriusza. Wzmianka natomiast o jego pozytywnych działaniach na początku panowania służy jedynie pokazaniu jego haniebnego upadku w jeszcze bardziej tragicznym wymiarze. Los cesarza Juliana Apostaty ma być przestrogą dla innych. Autor Dekameronu zebrał wszystkie elementy czarnej legendy o Julianie, powtarzanej na przestrzeni wieków. Tekst ma charakter moralizatorski i, co należy wyraźnie podkreślić, w dużej mierze odchodzi od prawdy historycznej w stronę literackiej fikcji.

Cosmogonies and mythopoesis in the Balkans and beyondCompared and contrasted in this article are three different types of accounts dealing with the cosmogonic and eschatological themes employed in Slavonic and Balkan oral tradition, para-Biblical literature and modern poetry. The focus of analysis is the cluster of motifs attested in the creation narrative of the apocryphal Legend of the Sea of Tiberias. Two versions are examined: the South-Slavonic one discovered in 1845 by V. Grigorovich in the Monastery of Slepche, and the 18th century Russian account from MS № 21.11.3 (fols. 3a–5b) from the Archaeographic Department of the Library of the Academy of Sciences [Библиотека Академии наук, Рукописный отдел] in St. Petersburg, composed most probably by an Old Believer; this manuscript is published here for the first time. Folklore counterparts of the apocryphal Legend of the Sea of Tiberias are treated, with special emphasis on the oral narratives from the Bulgarian diaspora in Bessarabia (God and the Devil Create the World Amicably but then Fall Out). Finally, a poem of the 20th century Bulgarian intellectual Pencho Slaveykov [Пенчо Славейков] from his anthology “On the Island of the Blessed” is discussed; the poem, entitled How God willed the Earth to come to be and what did Satanail do after that? was designated by Slaveykov himself as “a legend of the Bogomils”, and blended within his lyrics are dualistic themes and motifs attested in vernacular Christianity, with the hallmark of Haeresis Bulgarica. Kosmogonie i mitopoetyki na Bałkanach i nie tylkoW artykule zostały porównane trzy typy narracji zawierających wątki kosmogoniczne i eschatologiczne, które funkcjonują w słowiańskiej i bałkańskiej tradycji ustnej, literaturze parabiblijnej oraz poezji doby modernizmu. Przedmiotem uwagi stała się grupa motywów poświadczonych w narracji o stworzeniu, znanej z Legendy o Morzu Tyberiadzkim. Analizom poddane zostały dwie wersje: południowosłowiańska, odkryta w 1845 roku przez W. Grigorowicza w Monastyrze w Slepče, oraz ruska – z XVIII wieku, znajdująca się w kodeksie MS № 21.11.3 (fols. 3a–5b), przechowywanym w Oddziale Rękopisów Biblioteki Akademii Nauk w Sankt Petersburgu – skomponowana najprawdopodobniej w środowisku staroobrzędowców (rękopis ten jest tu publikowany po raz pierwszy). Następnie przeprowadzona została analiza odpowiedników folklorystycznych apokryficznej Legendy o Morzu Tyberiadzkim, ze szczegól­nym uwzględnieniem narracji ustnych funkcjonujących w bułgarskiej diasporze w Besarabii (Bóg i Diabeł tworzą świat w przyjaźni ale potem stają się wrogami). Na końcu został poddany interpretacji poemat z XX wieku autorstwa bułgarskiego modernisty Penczo Sławejkowa [Пенчо Славейков] z antologii Na wyspie błogosławionych [На острова на блажените]; poemat ten, zatytułowany Jak Bóg zezwolił, aby powstała ziemia i co potem uczynił Satanael?, został nazwany przez samego autora „legendą Bogomiłów”, i skompilowany w jego tekstach z dualistycznymi motywami występującymi w chrześcijaństwie tego regionu, a rozpoznawa­nymi jako haeresis bulgarica.

Christianity, Mysticism, Infidelity: Ivan Grozev and Nikolay RaуnovThis article follows the personal and artistic relations between two famous Bulgarian poets and mystics, Ivan Grozev and Nikolay Raynov. Before 1944, the lives of both passed under the common sign of Orthodox Christianity, spiritualism, Theosophy, and Freemasonry. A separation took place after 1944, when Raynov rejected all forms of religiosity. At first, their relationship was good, but later it came into sharp conflict. The first words of criticism were spoken by Grozev, concerning Raynov’s translation of Thus Spoke Zarathustra by Nietzsche. The further polemics, on the one hand, had a significant impact on some of the intellectual elite in Bulgaria; on the other hand, they illustrate the changing attitude of both writers to religiosity. The source material is archives, memoirs and autobiographies, which reveal the dialogicality in Bulgarian literature in the first half of the 20th century. Chrześcijaństwo, mistycyzm, niewiara. Iwan Grozew i Nikołaj RajnowArtykuł jest poświęcony osobistym i artystycznym relacjom między dwoma słynnymi bułgarskimi poetami i mistykami, Iwanem Grozewem i Nikołajem Rajnowem. Przed rokiem 1944 życie obu upływa pod wspólnym znakiem kolejno: ortodoksyjnego chrześcijaństwa, spirytyzmu, teozofii i wolnomularstwa. Do rozdziału dochodzi po 1944 roku, kiedy Rajnow odrzuca wszelkie formy religijności. Na początku ich wzajemny stosunek jest pozytywny, ale z czasem dochodzi do ostrych sporów. Pierwsze słowa krytyki wypowiada Grozew. Sprawa dotyczy przekładu Rajnowa Tako rzecze Zaratustra Friedricha Nietzschego. Dalsza polemika z jednej strony ma istotny wpływ na część elit intelektualnych w Bułgarii, z drugiej – ilustruje zmieniający się stosunek obu pisarzy do religijności. Materiał źródłowy stanowią archiwa, wspomnienia i autobiografie. Odsłaniają one dialogiczność w bułgarskiej literaturze w pierwszej połowie XX wieku.

Artykuł jest próbą przedstawienia młodzieńczych doświadczeń mistycznych Aleksandra Hercena na podstawie Rzeczy minionych i rozmyślań oraz listów do narzeczonej, Natalii Zacharjinej. W dzieciństwie religijność była tym elementem wychowania pisarza, który potraktowany został powierzchownie. W młodości Hercen przeszedł przez etap mistycyzmu. Te nastroje spowodowane były uczuciem do narzeczonej oraz przyjaźnią z architektem Aleksandrem Witbergiem. Jednak okres mistyczny nie trwał długo. Jako człowiek dojrzały pisarz cechował się sceptycznym, krytycznym podejściem do chrześcijaństwa.

Autor charakteryzuje kulturę piśmienną średniowiecznej Irlandii, łączącą tradycję rodzimą i łacińsko-uczoną, co jak podkreśla było cechą specyficzną piśmiennictwa iryjskiego wieków średnich. Kulturę piśmienną wprowadziło do Irlandii chrześcijaństwo. Rozwinęła się ona w ośrodkach klasztornych, które od VI w. stawały się najważniejszymi ośrodkami życia kościelnego, a piśmiennictwo mnichów tworzyło ważną część literatury wczesnośredniowiecznej Europy. Przy czym jak podkreśla Autor „dla tradycji europejskiej kultura Irlandii to przede wszystkim kultura książki”, uwypuklając szacunek i cześć, jakie w środowiskach klasztornych budziły księgi, ich czytanie i kopiowanie, opisując pracę iryjskich kopistów (pisarzy, skrybów), sposoby przechowywania ksiąg, odmiany pisma insularnego (iryjskiego), sztukę książki skryptoriów irlandzkich. Rozkwit tej kultury przypadł na VI-IX w. Jej zagładę przyniosły najazdy wikingów, które zniszczyły biblioteki Irlandii.

UTOPIE NIEŚMIERTELNOŚCI. NIKOŁAJ FIODOROW I WASILIJ ROZANOW Celem artykułu jest analiza idei nieśmiertelności u dwóch rosyjskich myślicieli: Nikołaja Fiodorowa i Wasilija Rozanowa. Wpierw przedstawiona została filozofia Fiodorowa, który twierdził, że śmierć należy pokonać, a wszystkich zmarłych wskrzesić do życia. Zadanie to Fiodorow pojmował jako kontynuację dzieła Chrystusa i realizację fundamentalnego postulatu chrześcijaństwa — zbawienia człowieka. Następnie omówiona zostaje idea nieśmiertelności u Rozanowa. Odrzucał on chrześcijański wariant nieśmiertelności, próbując zastąpić go własnym projektem, który zakładał zjednoczenie z ponadindywidualnym potokiem życia. Konsekwencją była zgoda na zagładę jednostki. W zakończeniu stwierdzam, że chociaż idee Fiodorowa i Rozanowa wydają się sprzeczne, to w istocie łączy ich uwielbienie życia i pragnienie przezwyciężenia śmierci.

Series of eschatological exegeses in prophet Daniel’s visions in the context of the doctrinal dispute of Eastern Christianity and Judaism (about the manuscript BN 12245) The Bible’s Book of Daniel, along with commentaries of St. Hippolytus of Rome, belongs to the most important sources of Christian knowledge about the end of the world and the Final Judgment. In the medieval Old Church Slavonic literature, the Book of Daniel functions not only as a part of the Old Testament canon (separately or with comments), but it is also present in historiography, and in particular in apocryphal literature. Prophet Daniel and his vision of four beasts are also the basis for preparation of new eschatological texts where the threads of the doctrinal dispute with Judaism are noticeable. Such writings include a series of visions of Prophet Daniel with commentaries, rarely encountered in Cyrillic manuscripts, featured in Codex BN 12245. The article presents a textological, historical and literary analysis of the text. Cykl apokaliptycznych egzegez wizji proroka Daniela w kontekście doktrynalnego sporu wschodniego chrześcijaństwa z judaizmem (na materiale kodeksu BN 12245) Biblijna Księga Daniela, wraz z komentarzami św. Hipolita Rzymskiego, należy do ważniejszych źródeł wiedzy chrześcijan na temat końca świata i Sądu Ostatecznego. W średniowiecznej literaturze cerkiewnosłowiańskiej materiał Księgi Daniela funkcjonuje nie tylko jako część korpusu kanonicznych pism Starego Testamentu (osobno lub z komentarzami), ale obecny jest też w historiografii, a zwłaszcza w literaturze apokryficznej. Postać proroka Daniela i jego wizja czterech bestii są też bazą opracowywania nowych tekstów o tematyce eschatologicznej, w których widoczne są wątki doktrynalnego sporu z judaizmem. Do takich pism zalicza się rzadko spotykany w rękopisach cyrylickich cykl komentowanych wizji proroka Daniela, jaki znajduje się w kodeksie BN 12245. W artykule przedstawiono analizę tekstologiczną i historycznoliteracką zabytków.

CEL NAUKOWY: Celem jest rozszerzenie argumentacji w badaniach nad koncepcją Konstantyna Wielkiego. Na początku IV w. wraz ze zmianami społecznymi i religijnymi poszukiwano nowych uzasadnień dla monarchicznej władzy cesarzy. Chrześcijaństwo stawało się podstawą kształtowania autorytetu zarównow strukturach Kościoła, jak i w strukturach państwa. Ten problem badamy z punktu widzenia pojęć potestas i auctoritas. PROBLEM I METODY BADAWCZE: Problem należy do kilku dyscyplin naukowych: historii, filologii klasycznej, teologii, socjologii, politologii. Analiza źródeł wynika z metod filologicznych, ale interpretacja zachowuje charakter interdyscyplinarny. PROCES WYWODU: Po ustaleniu zakresu semantycznego głównych pojęć i wskazaniu na ryzyko rozmijania się tych pól w różnych językach, analiza „teologii politycznej” odbywa się z rozróżnieniem poglądów łacińskiego Zachodu i greckojęzycznego Wschodu. Punkt ciężkości położony jest na Vita Constantini Euzebiusza z Cezarei. WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Euzebiusz, działając z pełnym przekonaniem od początku swej pisarskiej aktywności, a ostatecznie, być może pod wpływem tegoż biskupa, także Konstantyn Wielki, współtworzyli ideę politycznego monoteizmu jako podstawy funkcjonalnej monarchii. Upowszechniali ideę „ludu Bożego” pozostającego w relacji z jednym Bogiem i poddanego jednemu prawu oraz jednemu cesarzowi. Dla ukształtowania idealnego obrazu cesarza nie cofnięto się przed przedstawieniem także jego apoteozy na podstawie teologii chrześcijańskiej. WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Mimo ogromu literatury i rozmaitości hipotez badanie pism Euzebiusza z Cezarei nie jest zamkniętym procesem. Rozróżnianie jego poglądów od praktyki politycznej Konstantyna Wielkiego jest obiecującym zadaniem badawczym.

Assen Ignatov: The Theomachist and the God-SeekerThis article aims to trace the evolution of Assen Ignatov’s attitude towards religion and to outline the main features of this change – from an intellectual whose worldview was initially Marxist to being a dissident philosopher known also for his respect for Christianity. The first part of the study is devoted to the early professional stages of Assen Ignatov’s life (as a lecturer at Sofia University), when he attacked the “Bourgeois” philosophy for its affinity to religion. Gradually, these initial attitudes were seriously shaken, partly because he was one of the very few erudite thinkers in Bulgaria during the “socialist” period who witnessed the dogmatism and narrow interests of the Party philosophers. In addition, his escape to Western Europe was a radical break with the past, specifically with regard to religion. Assen Ignatov interpreted communism as a pseudo-religion from the viewpoint of Christian personalism and existentialism. The author concludes that the radical change of Ignatov’s attitude towards religion shows the measure of his general change of worldview. Asen Ignatow – w walce przeciw Bogu i w poszukiwaniu BogaCelem artykułu jest prześledzenie ewolucji stosunku do religii Asena Ignatowa: od intelektualisty, którego światopogląd był początkowo marksistowski, do filozofa-dysydenta, znanego również z jego szacunku dla chrześcijaństwa. W pierwszej części zaprezentowane są początkowe etapy w jego życiu zawodowym, kiedy jako wykładowca na Uniwersytecie w Sofii atakował filozofię burżuazyjną z powodu jej pokrewieństwa z religią. Stopniowo postawy te uległy poważnemu zachwianiu (również dlatego, że był on jednym z niewielu bardzo dobrze wykształconych myślicieli w Bułgarii okresu „socjalistycznego”, który obserwował dogmatyzm i wąskie interesy partyjnych filozofów), a jego ucieczka do Europy Zachodniej oznaczała zerwanie z przeszłością, szczególnie w odniesieniu do religii. Asen Ignatow interpretował komunizm jako pseudoreligię z punktu widzenia chrześcijańskiego personalizmu i egzystencjalizmu. Autorka konkluduje, że radykalny zwrot w postawie Ignatowa wobec religii jest wyrazem głębszych zmian o charakterze światopoglądowym.

Adam Mickiewicz’s Hermeneutics of “the Religious”: An Attempt at a Postsecular ReadingThis article synthetically presents the hermeneutic attitude revealed in Mickiewicz’s work (poetry as well as lectures and journalism). It is analyzed from a post-secular perspective. The poet opposes the reductive secularism of the Enlightenment and its secular humanism. He also encourages preserving “the religious” and reviving religious concepts. However, this should not be a simple return to the past (conservatism), but rather a rethinking of religion with consideration to the new, secular conditions. Mickiewicz follows the scattered interpretations of the traces of transcendence or sacrum in various traditions and different ways of thinking: from mythology, pagan practices and folk piety to sophisticated mysticism and complicated theosophy. This Romantic thinker appears as a dialogue mediator between various religious languages, as well as between opposite beliefs and discourses (the ritualized religiosity of the official Church, rationalist Enlightenment philosophy, simple and sensual folk religiosity). The aim is to renew the broken relationship (‘union’) that connects man to God and creation, and to rebuild the community. In “the religious” he tries to find the common basis or extract the universal truths. In his opinion, Christianity is what connects and summarizes all religious traditions. According to this poet-politician, the revival of the religioncentered spirit is associated with the freedom revolution (the abolition of slavery, equality of women, emancipation of nations). He believes that the transcendent perspective of human history is the main guarantee of social change and true community. In a broader context, the hermeneutic strategy of this Polish Romantic can be interpreted as a post-secular stance,mas it urges us to rethink and internalize all levels of religion, which should be continuously and constantly updated in one’s life. Mickiewiczowska hermeneutyka „tego, co religijne”. Próba lektury postsekularnejArtykuł w syntetyczny sposób prezentuje ujawniającą się w twórczości Mickiewicza (zarówno poetyckiej, jak i wykładowej czy publicystycznej) postawę hermeneutyczną, która analizowana jest w horyzoncie myśli postsekularnej. Poeta dyskutuje z redukcyjnymi przejawami oświeceniowego sekularyzmu i jego świeckim humanizmem. Zachęca do zachowania „tego, co religijne” oraz do odnowienia religijnych pojęć. Nie chodzi jednak o prosty powrót do tego, co było (konserwatyzm), lecz o przemyślenie religii na nowo – w zmienionych warunkach po sekularyzacji. Mickiewicz śledzi rozproszone interpretacje śladów transcendencji czy tropów sacrum w rozmaitych tradycjach i sposobach mówienia o tym: od mitologii, folkloru, praktyk pogańskich, pobożności ludowej, po wyrafinowaną mistykę czy skomplikowaną teozofię. Romantyczny myśliciel jawi się jako dialogujący mediator między różnymi religijnymi językami, a także zderzającymi się przekonaniami i dyskursami (religijność zrytualizowana Kościoła urzędowego, racjonalistyczna filozofia oświeceniowa, sensualna w swej prostocie religijność ludowa). Celem tych działań jest odnowa zerwanej więzi („spójni”) łączącej człowieka z Bogiem i stworzeniem oraz odbudowa wspólnoty. W „tym, co religijne” szuka tego, co wspólne, wyłuskuje prawdy uniwersalne. Tym, co łączy i podsumowuje wszystkie okołoreligijne tradycje jest, jego zdaniem, chrześcijaństwo. Odrodzenie ducha religijnego poeta-polityk wiąże z rewolucją wolnościową (zniesienie niewolnictwa, równouprawnienie kobiet, emancypacja ludów). Wierzy, że transcendentna perspektywa dziejów ludzkości jest gwarantem zmian społecznych oraz źródłem prawdziwej wspólnoty. W szerokim kontekście strategię hermeneutyczną polskiego romantyka można odczytywać jako gest postsekularny, gdyż namawia do przemyślenia i uwewnętrznienia wszystkich poziomów religii, by poprowadzić ją dalej, nieustannie uaktualniając w swojej biografii.

Spiritual Combat (Combattimento spiritual) by Lorenzo Scupoli, and Невидимая брань (῾Ο ᾽Αόρατος Πόλεμος) by Nikodemus the Hagiorite and Theophan the Recluse: Adaptation Strategies of Spiritual Combat in the Eastern ChurchThe purpose of the paper is to offer a general discussion of the strategy of adapting Lorenzo Scupoli’s Combattimento spiritual, which was created in the Christian West, to the doctrine, spirituality and sensitivity of the Christian East, and in particular to 19th-century Russian Orthodoxy. Two translations of the work into Russian were used as a basis for observation: one of them was taken from the Italian original without the intention of adaptation; the other (by Theophan the Recluse) was done with the intention of adaptation and its basis was the Greek text already adapted by Nicodemus the Hagiorite. Analysis shows a certain “symphony” of the strategy of adapting the content and language in both the texts: the text that was created as a translation from the Italian original without the intention of adaptation, and the text that was the result of a two-stage adaptation in Greek and then in Russian. In terms of content, the mystical and ascetic assumptions that were developed in the West in the devotio moderna trend were rejected in favor of turning towards the Holy Fathers’ tradition. In the language there was a turn to Orthodox Orthodoxy by the use of means that refer to the doctrine of hesychasm, which was recognized in the 14th century and might even be said to have become a foundation of Eastern spirituality. The result of the content and language harmonization in the adaptation of Theophan the Recluse is the complete abolition of all possible references to Western Christianity. Walka duchowa (Combattimento spiritual) Wawrzyńca Scupoliego a Невидимая брань (῾Ο ᾽Αόρατος Πόλεμος) Nikodema ze Świętej Góry Athos i Teofana Rekluza. Strategie adaptacji tekstu w Kościele wschodnimCelem artykułu jest wykazanie w ogólnym zarysie strategii adaptacji tekstu dzieła Lorenzo Scupoliego Combattimento spiritual, powstałego na chrześcijańskim Zachodzie, do doktryny, duchowości i wrażliwości chrześcijańskiego Wschodu, a w szczególności do rosyjskiego prawosławia XIX wieku. Jako podstawę do obserwacji wykorzystano teksty dwóch przekładów dzieła na język rosyjski: jednego z nich dokonano z oryginału włoskiego bez zamiaru adaptacji, drugiego zaś – autorstwa Teofana Pustelnika – dokonano z zamiarem adaptacji i to z tekstu greckiego już adaptowanego przez Nikodema Hagiorytę. Porównanie tych tekstów ukazuje pewną „symfonię” strategii adaptacji treści i języka tekstu powstałego jako tłumaczenie z oryginału włoskiego bez zamiaru adaptacji i tekstu będącego wynikiem dwustopniowej adaptacji, kolejno w przekładzie greckim i rosyjskim. W zakresie treści odrzucono mistyczno-ascetyczne założenia wypracowane na Zachodzie w nurcie devotio moderna na rzecz zwrotu w stronę tradycji Ojców. W języku zaś poprzez użycie środków nawiązujących do hezychazmu, którego nauki zostały uznane w XIV wieku i które stały się wręcz fundamentem wschodniej duchowości, również dokonano zwrotu ku prawosławnej ortodoksji. Wynikiem współgrania adaptacji treści i języka w redakcji Teofana Pustelnika jest całkowite zniesienie wszelkich możliwych odniesień do chrześcijaństwa zachodniego.