Auswahl der wissenschaftlichen Literatur zum Thema „Stanisława Biskupa i Męczennika“

Omówienia męczeństwa i świętości biskupa krakowskiego Stanisława (1072-1079) podjął się T. Wojciechowski w Szkicach historycznych jedenastego wieku, Kraków 1904, analizując dwa rozdziały Kroniki Polskiej Anonima-Galla, księga I, rozdziały 27 i 289, z których pierwszy opisuje konflikt biskupa Stanisława, oskarżonego o "zdradę" (traditio) i skazanego przez króla Bolesława Chrobrego (1058-1081) na śmierć przez "amputację kończyn" (truncatio membrorum), podczas gdy drugi opisuje przybycie króla Bolesława, wypędzonego ze swojego kraju i powitanego przez węgierskiego króla Władysława (1077-1095), w przyjazny, ale i zimny sposób. W eseju VIII "Factum o św. Stanisławie" Wojciechowski, w przeciwieństwie do wcześniejszych publikacji, wykazał, że użyte przez kronikarza określenie "namaszczony Chrystus" odnosiło się zarówno do króla, jak i biskupa, który został wymieniony z imienia. Jednak według inskrypcji we współczesnym kalendarzu był to z pewnością Stanisław i to on został oskarżony o zdradę (traditor, traditio). Interpretacja ta była sprzeczna ze znanymi poglądami historyków, którzy uważali biskupa Stanisława za męczennika, słusznie kanonizowanego w 1253 roku.Z inicjatywy miesięcznika "Przegląd Powszechny" odbyła się w Krakowie w 1909 r. zbiorowa dyskusja pt. "Sprawa św. Stanisława", w której większość uczestników odrzuciła wnioski Wojciechowskiego, a tylko dwóch, Adam Miodoński i Stanisław Smolka, poddało je rozsądnej krytyce. Spór rozstrzygnęła odręczna analiza kroniki, dowodząca trafności określenia: christus. W związku ze zbliżającą się (w 1979 r.) 900. rocznicą śmierci biskupa Stanisława, z inicjatywy arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, od 1972 r. organizowano "Sesje Naukowe" przygotowujące do tego jubileuszu. Na pierwszej sesji ks. prof. B. Przybyszewski przedstawił referat o dziejach archidiecezji krakowskiej, który został rozpowszechniony w kręgach kościelnych.Na drugiej sesji w dniu 25 maja 1973 r. Gerard Labuda wygłosił wykład na temat "Factum św. Stanisława", oparty na ówczesnych wynikach badań i własnych interpretacjach dokumentów źródłowych. Trzecia faza dyskursu o męczeństwie i świętości rozpoczęła się podczas sympozjum w maju 1979 r., którego wnioski zostały opublikowane w 1981 r. Spośród wszystkich referatów i rozpraw najbardziej godna uwagi była praca Mariana Plezii Sprawa św. Stanisława ("Analecta Cracoviensia", t. IX, s. 251-413). Jej główną zaletą była drobiazgowa analiza wszystkich omawianych źródeł, zwłaszcza Anonima-Galla (z wyjątkiem rozdziału 28, księgi I) i kroniki mistrza Wincentego, a także odręcznego listu papieża Paschała II, skierowanego do kilku ówczesnych arcybiskupów, głównie jednak do arcybiskupa "polskiego". Papież upomina w nim następcę za niezłożenie obediencji i nieuzyskanie paliusza, głównie z powodu potępienia jednego z biskupów sufraganów. Sprawa adresata tego listu jest przedmiotem dyskusji od wielu lat.Już bez analizowania spornych kwestii uwidacznia się zasadnicza różnica. Dla księdza Przybyszewskiego biskup Stanisław od początku swego konfliktu z królem Bolesławem był rzecznikiem uciśnionych i to w ich obronie sięgał po "miecz przekleństwa", co przyniosło mu męczeńską śmierć, nagrodzoną koronacją w 1253 roku. Zdaniem Gerarda Labudy biskup Stanisław był jednym z głównych organizatorów buntu możnowładców i rycerzy, który kosztował go życie. W tych źródłach pojawia się jako "zdrajca", ale także jako "grzesznik", do którego król dodał grzech obstrukcji.

Neogotycki kościół pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika i św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Wilamowie to przykład zabytkowej sztuki sakralnej na terenie gminy Uniejów. Mimo że ma wartość zabytkową oraz położony jest w pobliżu głównych tras komunikacyjnych, pozostaje obiektem mało znanym. W obiegowej opinii funkcjonuje raczej jako niewielki kościół wiejski niż godny uwagi i wart odwiedzenia obiekt sakralny. W artykule przedstawiono na podstawie analizy specjalistycznej literatury, źródeł pisanych oraz przekazów ustnych historię kościoła oraz parafii, których okoliczności powstania osnute są lokalnymi legendami. Omówiono ponadto wystrój i otoczenie zabytku, skupiając się przede wszystkim na walorach historycznych i artystycznych obiektu, których analiza wykazała potencjał turystyczny miejsca i możliwości wykorzystania go jako celu w kontekście turystyki dziedzictwa kulturowego.

Od końca XVIII wieku w Gródku Podolskim funkcjonowały dwa kościoły – jeden pw. św. Anny i św. Antoniego, drugi pw. św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1935 roku świątynie te zostały zamknięte przez władze sowieckie, a wkrótce zdewastowane. Zamknięto także kaplicę wybudowaną w 1845 roku na cmentarzu. Katolicy z Gródka zostali pozbawieni opieki duszpasterskiej. Odrodzenie życia religijnego na Ukrainie Sowieckiej nastąpiło w okresie okupacji niemieckiej. Wierni odzyskali świątynie i mogli swobodnie sprawować nabożeństwa. W roku 1943, dzięki staraniom katolików gródeckich, zaczął do nich przyjeżdżać ks. Franciszek Oleń z diecezji łuckiej, który odprawiał w kaplicy cmentarnej Msze św. oraz udzielał sakramentów. Pod koniec 1944 roku funkcję proboszcza parafii w Gródku objął 25-letni kapłan z archidiecezji lwowskiej ks. Jan Olszański, przyszły biskup diecezji kamieniecko-podolskiej. Prowadzona przez niego katechizacja dzieci, która była w ZSRS zakazana, spowodowała, że w 1959 roku został on wydalony do wioski Manikowce. W ciągu wielu lat opiekę duszpasterską nad katolikami z Gródka sprawowali dojeżdżający kapłani. Dopiero w 1970 roku do parafii św. Stanisława skierowano ks. Franciszka Karasiewicza, który pełnił tam funkcję proboszcza do 1977 roku. Z powodu pogarszającego się stanu zdrowia, spowodowanego nieustannym nękaniem ze strony lokalnych władz, duchowny opuścił Gródek Podolski, a na jego miejsce wyznaczono ks. Władysława Wanagsa MIC. Już na początku swojej pracy w Gródku nowy proboszcz miał zamiar w miejsce małej kapliczki zbudować nowy kościół, zachowując dotychczasowe wezwanie św. Stanisława – Biskupa i Męczennika. W 1988 roku pomimo sprzeciwu władz państwowych ks. W. Wanags zdecydował się na rozpoczęcie budowy kościoła. W dniu 17 września 1988 roku bp Vilhelms Ņukšs poświęcił nowy kościół w Gródku Podolskim. Była to pierwsza świątynia katolicka powstała na Ukrainie Sowieckiej.

Od średniowiecza w religijnej przestrzeni Krakowa zaznaczają się dwa loca sacra: Wawel i Skałka, trwale połączone hagiograficzną legendą św. Stanisława, biskupa i męczennika. Od ponad ośmiuset lat kult św. Stanisława jest tyleż ciekawym, co złożonym zjawiskiem, które miało wiele odsłon. W ciągu dziejów przybierało ono różne formy i różne stopnie natężenia, a jego spektakularnym wyrazem były cykliczne obrzędy religijne, rozgrywane w przestrzeni miasta zawartej między kościołem katedralnym na wawelskim wzgórzu a sanktuarium na Skałce. Najdłuższą żywotność miały coroczne uroczystości patronalne oraz obrzęd koronacyjny, należący do cyklicznego systemu objęcia królewskiego tronu. Ich charakterystycznym akcentem były publiczne procesje z Wawelu na Skałkę. Spośród wielu do dziś przetrwała procesja majowa, która bywa ujmowana jako kontynuacja wszystkich poprzednich. Autorka stawia pytanie o zasadność utożsamiania tych form obrzędowych.

Artykuł prezentuje propozycję nowego odczytania funkcji, historii i przekształceń formalnych kaplic św. św. Piotra i Pawła oraz św. Mikołaja, przylegających do korpusu nawowego katedry w Krakowie. Kaplice te dostawiono jako aneksy do katedry romańskiej, ale podczas powstawania obecnego kościoła (1320–1364) zostały przebudowane i włączone do nowej budowli. Kaplica św. św. Piotra i Pawła została prawdopodobnie ufundowana przez biskupa Prandotę jako miejsce spoczynku relikwii św. Stanisława po jego kanonizacji w 1253 roku. W gotyckiej katedrze ołtarz tego świętego przeniesiono do jej centralnego punktu, ale obie kaplice także odgrywały rolę w jego kulcie. W kaplicy św. Mikołaja wystawiano bowiem relikwie głowy męczennika, zaś w kaplicy św. św. Piotra i Pawła – relikwie ramienia oraz dawny kamienny sarkofag, w którym szczątki spoczywały w okresie po kanonizacji.

W 1846 r. proboszczem parafii św. Stanisława w Czeladzi został mianowany ks. Wojciech Janecki. Okazało się wówczas, że parafia nie posiada aktualne­go inwentarza dóbr i praw majątkowych. W poszukiwaniu tego dokumentu zwrócono się do Konsystorza Generalnego Diecezji Krakowskiej. Pomimo poszukiwań dokumentu takiego nie odnaleziono. W archiwum Konsystorza odkryto jedynie dokument opisujący miasto Czeladź oraz parafię czeladzką sporządzony w 1791 r. Jego odpis przesłano do Konsystorza Diecezji Kra­kowskiej w Kielcach. Ten właśnie dokument jest przedmiotem niniejszego opracowania. Prawdopodobnie dokument pod nazwą Opisanie Kościoła i Parafii Mia­steczka Czeladź z 1791 r. stanowi fragment większej całości; być może wi­zytacji dekanatu siewierskiego z tego okresu. Wskazuje na to jego treść oraz struktura będąca powtórzeniem tego typu dokumentów z końca XVIII wieku, np. wizytacji sąsiedniego dekanatu bytomskiego z lat 1792-1793. Dotychcza­sowe poszukiwania w archiwach kościelnych i państwowych nie przyniosły pozytywnych rezultatów w zakresie odszukania źródeł potwierdzających prze­prowadzenie owej wizytacji. Publikowany dokument stanowi jedno z najważniejszych źródeł doty­czących dziejów Czeladzi w końcowym okresie istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jego autor podaje dokładne dane dotyczące parafii oraz kościoła w Czeladzi w ostatnich latach przed zaborami. Należy podkreślić, że doku­ment ten nie został wykorzystany w dotychczasowych badaniach nad dziejami miasta Czeladzi.