Auswahl der wissenschaftlichen Literatur zum Thema „Menntamál“

Grein þessi er byggð á reynslu höfundar af kennslu grunnskólabarna á unglingastigi, umræðu fagfólks og lestri stefnumótandi plagga um menntamál. Tvær megináherslur í menntun sem togast á eru skoðaðar, en það er annars vegar menntun sem tilvistarverkefni og hins vegar menntun þar sem áhersla er á góðan árangur í námsgreinum. Þegar menntamál eru annars vegar, hvort sem það er í virku skólastarfi eða í stefnumótandi plöggum, eins og aðalnámskrá grunnskóla, má ávallt finna ákveðna sýn á hvað það er að vera manneskja og hvað menntun er. Rætt er um þessa sýn sem er ekki alltaf augljós. Í þessari grein er lesendum boðið upp á samtal um hugtökin menntun og manneskja og mikilvægi þess ítrekað að skólastjórnendur, kennarar og aðrir sem standa að skólastarfi ígrundi og ræði menntaheimspekilegar spurningar. Það er af hinu góða að stefnumótandi plögg í menntamálum, eins og aðalnámskrá, séu ekki ofurskýrir og óhagganlegir leiðarvísar um skólastarf heldur krefjist ávallt virkrar ígrundunar og túlkunar. Mikilvægt er að „stóru spurningarnar“ sem eru menntaheimspekilegs eðlis verði hvorki út undan í skólastarfi né í menntamálaumræðunni. Þegar hugtökin menntun og manneskja eru skoðuð í aðalnámskrá grunnskóla leiða þau mann að menntun sem tilvistarverkefni og hugtökum tengdum því, eins og ábyrgðarhugtakinu. Þar kemur fram skýr krafa um að nemendur séu ábyrgir einstaklingar og að menntun í skólum stuðli að ábyrgð. Til þess að uppfylla þá kröfu er mikilvægt að virk ígrundun og rökræða menntaheimspekilegra viðfangsefna fái verulegt vægi í skólastarfi.

Niðurstöður PISA 2018 verða gerðar opinberar í byrjun desember 2019. Af því tilefni má búast við víðtækri umræðu í samfélaginu um menntamál og um gæði íslenska menntakerfisins. Þessari grein er ætlað að vera innlegg í þá umræðu og þá einkum um æskileg viðbrögð eða aðgerðir til að bæta menntun íslenskra barna og ungmenna. Dregin er saman nýleg þekking um farsælar menntaumbætur og reynt að varpa ljósi á hvaða hagnýtu þýðingu hún kann að hafa fyrir umbótastarf hér á landi. Á grunni þeirrar þekkingar eru sett fram sjö leiðarstef sem gagnlegt er að hafa til hliðsjónar við innleiðingu umbótastarfs, þau eru: Nám og kennsla í brennidepli; aðstæðubundnar aðgerðir; samstarfsmiðuð nálgun og samvirkni; fagleg forysta, þekking og hæfni; menntarannsóknir; fjölskyldur og samfélag; og jöfnuður á öllum stigum kerfisins. Til nánari útskýringar er sett fram eitt dæmi um umbætur sem byggja á þessum leiðarstefjum.

Þau 154 ljóð sem Konstantinos P. Kavafis (Κωνσταντίνος Π. Καβάφης) sendi frá sér um ævina mynda heild. Þau gefa hvert öðru merkingu. Hugsanir sem eru orðaðar stuttlega í einu ljóði eru skýrðar nánar í öðrum. Stór hluti þessara hugsana varðar kosti fólks á að menntast – hvort við getum öðlast visku eða hvort veröldin hafi okkur ævinlega að fíflum.Í greininni er eitt af þekktustu verkum Kavafis, ljóðið „Íþaka“ frá árinu 1911, skoðað í ljósi annarra ljóða hans og skýrt hvernig skáldið líkir menntun við ævilangt ferðalag þar sem reynslan á leiðinni skiptir meira máli en áfangastaðurinn. Þessi reynsla, sem lýst er í ljóðinu, mótar skynjunina, setur mark á líkamann og breytir því hver maður er en ekki aðeins því hvað maður getur.Ljóðið er einnig tengt lífi Kavafis sem var framandlegur samtíð sinni á fleiri vegu en einn og fleiri en tvo. Hann var allt í senn samkynhneigður, heimsborgari í fjölmenningarsamfélagi sem var að líða undir lok og frumkvöðull í módernískri ljóðagerð sem orti á grísku en tilheyrði jaðri hins grískumælandi heims.Í framhaldi af skoðun á ljóðinu og tengslum þess við verk og líf skáldsins er spurt um menntunina sem þar er lýst og hvaða máli hún skipti fyrir okkur.

Áhersla á skapandi vinnubrögð nemenda, samvinnu og sjálfstæði þeirra hefur lengi verið ríkur þáttur í skólastarfi á Íslandi þó margir telji að slíkt hafi ekki tíðkast. Tilgangurinn með þessari grein er að gefa innsýn í starf kennara fyrir 60 árum sem lagði áherslu á samvinnu, upplýsingamiðaða kennslu, sjálfstæð vinnubrögð nemenda og uppeldisfræði sem tekur mið af börnum og jafnréttishugsjón. Jón Freyr Þórarinsson var umsjónarkennari okkar höfundanna í fimm ár og hafði mikil áhrif á okkur og sýn okkar á kennslu. Til að kynna okkur umræður skólafólks á Íslandi, á þeim árum sem við vorum nemendur hans, lásum við það sem þá var skrifað í tímaritið Menntamál. Við rannsóknina var beitt frásagnarrýni og afturblik notað við gagnaöflun og greiningu. Samræður okkar við Jón um kennsluhætti hans, minningabrot, gögn og myndir úr skólastarfinu lögðu grunninn að frásögninni. Jón Freyr kynnti sér hópvinnubrögð, leitarnám, vinnubókargerð og námstækni og lagði áherslu á samvinnu og samkennd nemenda sinna. Kennsluhættir hans voru framsæknir og sýn hans á skólastarfið og vinnu með nemendum lögðu grunninn að sterkum félagslegum tengslum bekkjarfélaganna.

Frásagnir af kennsluháttum kennara sem lokið hafa störfum og reynslu þeirra af skólastarfi eru gagnlegar fyrir kennaranema og þá sem starfa að kennaramenntun því þær veita upplýsingar um þróun í starfsháttum kennara. Tilgangurinn með þessari grein er að gefa innsýn í starf grunnskólakennara sem hóf kennsluferil sinn um miðja síðustu öld og lauk starfsferli sínum sem kennsluráðgjafi við aldarlok. Matthildur Guðmundsdóttir var ötul við að kynna sér nýjungar í kennsluháttum og framfarir í skólastarfi og tileinka sér þær í kennslu sinni. Hún átti gott samstarf við námstjóra í Skólarannsóknadeild Menntamálaráðuneytisins og síðar við starfsfólk Kennaraháskóla Íslands. Þegar hún tók við starfi kennsluráðgjafa á Fræðsluskrifstofu Reykjavíkur nýtti hún sér reynslu sína sem kennari og hélt áfram að leita eftir samstarfi við fagfólk á sviði menntamála. Greint er frá verkefnum og námskeiðum sem Matthildur tók þátt í til að varpa ljósi á þætti sem áhrif höfðu á starf hennar. Við rannsóknina á störfum Matthildar var beitt frásagnarrýni. Tekin voru tvö viðtöl við Matthildi. Í því fyrra sagði hún frá því sem var henni minnisstæðast af starfsferlinum. Greind voru þemu sem fram komu í frásögninni og í síðara viðtalinu var spurt nánar út í þá þætti sem mótuðu frásögnina. Í ljós kom að Matthildur lagði sig fram um að þróa kennsluhætti sína þau rúm 30 ár sem hún starfaði sem kennari og átti í samstarfi við bæði samkennara og annað fagfólk. Á ferli sínum sem kennsluráðgjafi byggði hún á kennslureynslu sinni og hélt áfram að eiga samstarf við annað fagfólk í menntamálum.

Um áratugaskeið hafa yfirvöld menntamála hér á landi kynnt niðurstöður samræmdra prófa og PISA-rannsóknar OECD þannig að búseta sé önnur lykilbreytan til skýringar á námsframmistöðu ásamt kyni. Framleiðsla stjórnsýslu menntamála á þekkingu á tengslum búsetu og námsárangurs var skoðuð, rætt er hvernig skilgreiningar móta sýn á búsetumuninn og niðurstöður rannsókna á tengslum búsetu og þjóðfélagsstöðu raktar. Gerð var athugun á því að hve miklu leyti þjóðfélagsstaða skýrir muninn milli landsbyggðar og höfuðborgarsvæðis á frammistöðu á PISA í lesskilningi, læsi á stærðfræði og læsi á náttúruvísindi í fimm umferðum PISA, frá 2003 til 2015. Algengast var að lítil eða engin tengsl væru milli búsetu og námsframmistöðu þegar þjóðfélagsstaða nemenda hefur verið tekin með í reikninginn samkvæmt fjölbreytuaðhvarfsgreiningum. Þó voru dæmi um að þjóðfélagsstaða skýri ekki búsetumuninn. Búsetusamanburður stjórnsýslu menntamála, sem gerður er í þágu markmiða um framfarir í menntun, gerir ekki ráð fyrir mismunandi þjóðfélagsstöðu nemenda og nærir þannig þjóðarímyndun um vanmáttugt skólastarf á landsbyggðunum.

Í þessari grein er sagt frá Rósu Gunnarsdóttur sem hefur sinnt ýmsum hlutverkum í menntamálum og eitt þeirra er hlutverk grunnskólakennarans. Tilgangurinn með þessari grein er að koma á framfæri áhugaverðum hugmyndum Rósu um nám og kennslu, sér í lagi er snýr að skapandi hugsun og eflandi uppeldis- og kennslufræði. Markmiðið er að segja sögu grunnskólakennarans Rósu Gunnarsdóttur sem hefur látið að sér kveða á ýmsum stigum skólastarfs og menntamála, meðal annars verið frumkvöðull í að kenna nýsköpunarmennt og vinna rannsóknir á því sviði. Leitað er svara við spurningunni: Hvað einkennir hugsjónir og menntahugmyndir Rósu Gunnarsdóttur, hvernig birtast þær í kennslu hennar og hvað hefur haft áhrif á mótun þeirra? Til að draga fram sögu Rósu var byggt á aðferðafræði ævisögulegra lífssöguaðferða og frásagnarrýni. Niðurstöðurnar eru settar fram sem rýnisögur sem lýsa tímabilum og viðfangsefnum í lífi og starfi hennar. Niðurstöðurnar eru kynntar í sex undirköflum sem byggja á þemunum sem birtust. Kaflarnir snúast um eftirfarandi: Æskuár Rósu og atburði sem urðu til þess að hún ákvað að verða kennari; Kennaraháskólann og áhrifavalda í námi; kennsluna í Foldaskóla; sýn á menntun og þróun starfskenningar; og að lokum áherslur og aðferðir í nýsköpunarmennt. Saga Rósu sýnir að hún er hugsjónamanneskja sem lætur verkin tala. Hún segist vilja vera kennari sem leiðir nemandann að þeim menntabrunni sem veitir visku og kraft til að verða að meira manni. Kennsla Rósu hefur einkennst af kjarki og tilraunalöngun eins og að kenna án bóka. Starfskenning hennar hefur snúist um og snýst um að framkvæma í verki eflandi kennslufræði sem felst í að hún hefur trú á einstaklingnum, styður hann til að taka sjálfstæðar ákvarðanir, vera skapandi og birta sköpun sína öðrum og taka virkan þátt í að móta samfélagið.

Umtalsverður munur er á hlutfalli háskólamenntaðs fólks á höfuðborgarsvæðinu og utan þess. Þetta menntabil skýrist að hluta til af fjölbreyttari atvinnumöguleikum háskólamenntaðs fólks á höfuðborgarsvæðinu en ýmsir aðrir efnahagslegir, félagslegir, menningarlegir og landfræðilegir þættir skipta þar einnig máli. Þannig hafa rannsóknir sýnt að staðsetning háskóla getur haft veruleg áhrif á búsetu brautskráðra háskólanema. Í þessari rannsókn eru áhrif íslenskra háskóla á menntunarstig og menntabil einstakra landsvæða metin á grundvelli manntals og spurningakannana meðal 25–64 ára íbúa landsins. Niðurstöður sýna að 28% íbúa höfuðborgarsvæðisins en 12–14% íbúa annarra landshluta hafa lokið prófi frá háskólum í Reykjavík. Mikill meirihluti háskólamenntaðra landsmanna hefur lokið prófi frá Háskóla Íslands. Hlutfallið er hæst á höfuðborgarsvæðinu en lægst á Akureyri, þar sem nánast jafn margir hafa lokið prófi frá Háskóla Íslands og Háskólanum á Akureyri. Á höfuðborgarsvæðinu og í öðrum þéttbýliskjörnum í seilingarfjarlægð á Háskólinn í Reykjavík næstmesta hlutdeild í háskólamenntuðum íbúum en á norðursvæði landsins er hlutdeild Háskólans á Akureyri næstmest. Flestir brautskráðir nemendur háskólanna í Reykjavík og Háskólans á Bifröst eru búsettir á höfuðborgarsvæðinu en búseta nemenda annarra háskóla er dreifðari um landið. Brautskráðir nemendur Háskólans á Akureyri skiptast nokkuð jafnt milli höfuðborgarsvæðisins, Akureyrar og annarra landsvæða en rúmlega helmingur brautskráðra nemenda Landbúnaðarháskóla Íslands er að vonum búsettur utan þéttbýlustu svæða landsins. Landsbyggðaháskólarnir útskrifa þannig nemendur sem eru mun líklegri til að búa utan höfuðborgarsvæðisins en áhrif þeirra á menntunarstig einstakra landsvæða eru einkum bundin við áhrif Háskólans á Akureyri á Akureyri og annars staðar á norðanverðu landinu. Eigi að hækka menntunarstig í öllum landshlutum og draga úr menntabili milli Reykjavíkur og annarra landshluta þarf að skilgreina slík markmið með skýrum hætti og ákveða hvort það skuli vera hlutverk allra háskóla eða sérstakt verkefni þeirra sem eru utan Reykjavíkur.

Alþjóðlegar rannsóknir hafa sýnt fram á ólíka stöðu bóknáms- og starfsnámsbrauta í framhaldsskólum hvað varðar inntak náms, félagslega virðingu, réttlæti og tækifæri til framhaldsmenntunar. Þetta hefur einnig verið umræðuefni hér á landi í næstum heila öld. Markmið greinarinnar er að skoða hvernig ólík staða bóknámsog starfsnámsbrauta, með tilliti til virðingar, áherslu og forgangs, birtist í íslensku menntakerfi. Umfjöllunin er í þremur meginköflum: (1) Hlutverk og áhrif ytri stýringar – þá er sérstaklega vísað til menntastefnu stjórnvalda, til háskólastigsins og til atvinnulífsins; (2) Umgjörð framhaldsskóla og hvað kann að hafa áhrif á val nemenda; (3) Fyrirkomulag kennslu og mismunandi afstaða kennara. Leitast er við að varpa ljósi á þessa þætti með því að skoða annars vegar námskrár, skýrslur og önnur opinber gögn sem tengjast viðfangsefninu og hins vegar gögn úr rannsókninni Starfshættir í framhaldsskólum. Niðurstöðurnar ber allar að sama brunni: Ólík staða bóknáms- og starfsnáms er bæði kerfislæg og félagsleg og rætur hennar og tilvist er víða að finna. Birtingarmyndir ólíkrar stöðu komu fram í öllum meginköflunum. Stöðumun var að finna í viðhorfum í opinberri menntastefnu, í aðsókn og aðgengi að framhaldsskólanámi, kennsluháttum í framhaldsskólum og tækifærum að námi loknu. Mikilvægt er að skoða niðurstöðurnar í samhengi við jafnrétti til náms, tilgang menntunar og það hvernig ráðandi viðhorf lita stjórnsýslu menntamála, samfélagslega afstöðu og starfshætti í skólum, jafnvel þó að opinber stefnumótun einkennist af hinu gagnstæða og yfirlýst stefna sé að efla starfsnám

Í þessari grein kem ég til með að spreyta mig á spurningu sem Jón Torfi Jónasson hefur lagt sérstaka áherslu á í starfi sínu og framlagi til menntaumræðu og rannsókna. Spurningin snýr að hlutverki menntunar og skólastarfs í síbreytilegum heimi. Til þess styðst ég að mestu við greinina „The Crisis in Education“ sem fjallar um stöðu menntamála í Bandaríkjunum á sjötta áratug síðustu aldar en greinina skrifaði pólitíski hugsuðurinn Hannah Arendt árið 1954. Með því að leita í smiðju Arendt tek ég einnig alvarlega það sem Jón Torfi sagði nýlega (og hefur rætt áður) að á sama tíma og mikilvægt er að hugsa hlutina alveg upp á nýtt er líka gott að rifja upp gamlar og góðar hugmyndir (Jón Torfi Jónasson, 2020). Þessu hefði Arendt eflaust verið sammála enda lagði hún áherslu á að hver hugsun væri, strangt til tekið, ákveðið endurlit (e. „every thought is, strictly speaking, an afterthought,“ Arendt, 1978, bls. 78) eða augnablik sem krefst þess að við stöldrum við og setjum hlutina í samhengi – einmitt til að geta hugsað þá upp á nýtt. Hér er ekki um þýðingu eða greiningu (svo sem þemagreiningu) á texta Arendt að ræða heldur fjalla ég, á nokkuð persónulegan hátt, um nokkrar af lykilhugmyndum hennar sem tengjast tilgangi menntunar og skólastarfs. Þar á meðal hvað felst í hugmyndinni að varðveita heiminn, að tilheyra samfélagi og að bregðast við krísu. Þá máta ég einnig hugmyndir hennar við nýlegri stefnur og strauma sem snúa að menntun til hnattrænnar borgaravitundar (e. global citizenship education) og birtast skýrt í nýlegri stefnumótun á alþjóðlegum vettvangi, svo sem í menntastefnu UNESCO og sem hluti af Heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna.