Auswahl der wissenschaftlichen Literatur zum Thema „Konstytucja (1921)“

Prawa osób niepełnosprawnych są uwzględniane w licznych dokumentach międzynarodowych w ramach systemu ochrony praw człowieka, a także w prawie wewnętrznym wielu współczesnych państw. Szczególne miejsce w systemie prawa wewnętrznego zajmuje konstytucja. Jako ustawa zasadnicza określa najważniejsze zasady funkcjonowania państwa. Bardzo często zawiera również katalog praw, wolności oraz obowiązków obywatelskich. Artykuł ukazuje ewolucję w zakresie praw osób niepełnosprawnych w konstytucjach polskich w XX wieku. W konstytucjach okresu II Rzeczypospolitej (1921, 1935) oraz w Konstytucji PRL (1952) prawa osób niepełnosprawnych były na ogół pomijane, będą odnosiły się do nich pośrednio jedynie niektóre ich postanowienia. Po upadku systemu komunistycznego w Polsce (1989) i rozpoczęciu procesu transformacji ustrojowej zmieniło się postrzeganie koncepcji praw człowieka, w tym także praw osób niepełnosprawnych. Są one wywodzone bezpośrednio z godności osoby ludzkiej. Katalog praw człowieka zawarty w rozdziale II Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku jest zdecydowanie najszerszy w porównaniu z wcześniejszymi aktami konstytucyjnymi. Zawarto w nim również bezpośrednie odniesienia do praw osób niepełnosprawnych, w tym prawa do ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego czy też edukacji.

W artykule podejmuje się problem zakresu władzy prezydenta na dwu płaszczyznach. Z jednej – wstępnie – na płaszczyźnie tradycyjnych koncepcji prezydentury w polskich demokratycznych konstytucjach (Konstytucji z 1921, tzw. Malej Konstytucji z 1992 oraz Konstytucji RP z 1997). Analiza pokazuje, jak na gruncie generalnie przyjętego parlamentarnego systemu rządów kształtowano pozycję głowy państwa, uwzględniając decyzję z 1990 r. o powszechnych bezpośrednich wyborach prezydenta. Z drugiej strony – i na tym problemie analiza się głównie koncentruje – poddano oglądowi wszystkie konstytucyjne kanały, którymi prezydent może wpływać na decyzje ustawodawcze i wykonawcze państwa. Wbrew pewnemu przekonaniu, że te możliwości prezydenta są niewielkie, ich podsumowanie nie prowadzi do takiego wniosku. Przeciwnie, aktywność prezydenta może się przejawiać w zakresie równoważenia władz, arbitrażu, konsultacji, współdziałaniu, przestrzeganiu prawa (to nawet obowiązkowo), inicjatywy itd. Ale Konstytucja jest elastyczna i nie wymaga wszystkiego: prezydent może też godzić się na bardziej bierną postawę, tylko obserwującą, jeśli uzna, że jego interwencja nie jest niezbędna. To będzie też swoisty rodzaj czuwania nad sprawami państwa.

The March constitution – a constitution of paradoxes This article presents a synthetic attempt to address the role that the March Constitution of 1921 has played in the development of the Polish constitutional thought. It discusses the achievements and the weaknesses of the March Constitution. On the one hand, its significant advantages included recognising a catalogue of fundamental rights, guaranteeing independence of the judiciary, introducing judicial control of administrative acts and state liability for breaches of law. On the other hand, its weaknesses lay in the lack of solutions to stabilise the position of the government, a broad and imprecisely defined status of decree laws, and the lack of constitutionality review of laws. The modern and democratic solutions of the March Constitution exceeded the level of advancement of the political and legal culture in the society, which led to abuse and distortion of its constitutional mechanisms, and to an inability to secure the rule of law.

Podczas debaty konstytucyjnej prowadzonej w latach 1919–1921 szczególnie wiele dyskusji i kon­trowersji wywoływały kwestie wyznaniowe. Koncepcjom lewicy całkowitego oddzielenia Kościoła od państwa prawica przeciwstawiała perspektywę Kościoła rzymskokatolickiego jako panującego. W uchwalonej Konstytucji marcowej znaleziono formułę kompromisową, zmierzającą do zachowania zasady równouprawnienia wyznań, przy podkreśleniu szczególnej pozycji Kościoła katolickiego. Wprowadzając podział na wyznania przez państwo akceptowane i nieuznane, w tej pierwszej grupie Konstytucja odmiennie określiła autonomię Kościoła katolickiego. Szczegółowy zakres uprawnień Kościoła miał uregulować konkordat ze Stolicą Apostolską. W rozwiąza­niach konstytucyjnych nawiązujących do modelu państwa świeckiego znalazły się m.in. zasada wolności sumie­nia i wyznania oraz równouprawnienia bez względu na wyznanie. W Konstytucji marcowej nie zrealizowano też postulatu prawicy, aby urząd prezydenta piastował tylko Polak-katolik. Do Konstytucji nie wprowadzono artyku­łu o szkole wyznaniowej, ale utrzymano obowiązek religii w szkołach państwowych i samorządowych. Efektem debaty konstytucyjnej z lat 1919–1921 był kompromis ideowo-ustrojowy – ani ugrupowania prawi-cowe, ani lewicowe nie zdominowały uchwalonej 17 marca 1921 r. ustawy zasadniczej. Sytuacja ta stanowiła źródło licznych politycznych konfliktów i dążeń do rewizji Konstytucji marcowej.

The Constitution of 17 March 1921 against the background of the post-war republican constitutions in Europe 1919–1922 After Poland regained its independence in November 1918, the parliament, acting as a constitutional body, enacted the Constitution of the Republic of Poland on 17 May 1921. It is worth setting this event against a broader background. After the First World War, new constitutions were created in Eastern Europe, in particular in those states that had to build their political system from scratch, for example because they appeared on the map of Europe for the first time in history or were reinstated after a long break. These states, or more precisely their elites, had to draw on foreign ideas and achievements due to lack of their own experience. For the states that chose the republican system and disregarded the solutions contained in the constitutions of the United States and Switzerland, the Third Republic of France became a very important source of inspiration, thanks to the regulations contained in the three constitutional acts of 1875, as well as constitutional practice. Admittedly, from 1879 onwards, the constitutional practice increasingly diverged from the letter of the law set out in these three acts. Another source of inspiration for some of the new states in Eastern Europe was the constitution of the German Reich, adopted in 1919. In our part of Europe, if we exclude Estonia, Finland, and Austria – which made an effort to develop their own, sometimes unique, political solutions – it can be noted that the achievements of the Third Republic, in terms of the letter of law and political practice, became a decisive source of inspiration for Poland and Czechoslovakia, while the German Basic Law served as a model for Latvia (to a greater extent) and Lithuania (to a lesser extent). The choices made by the political elites of Poland and Czechoslovakia, however, differed in one fundamental aspect. Poland took as its point of departure the constitutional practice of the Third Republic, formed since 1879, while Czechoslovakia took the letter of the Constitutional Act of 1875. This substantially and differently moulded the form of the political system of each of these states, and subsequently its functioning in practice. Already in the interwar period, it became clear that the decisions taken in Warsaw to make the Sejm the highest organ in the state, modelled after the Chamber of Deputies in France, were less “correct” than the solutions adopted in Prague. In Czechoslovakia, the principle of the separation of powers was taken as the starting point. The principle of the balance of powers was then referred to and the roles of the legislative and executive branches were precisely defined so that this balance would really exist. In this way, the smooth operation of both powers was guaranteed, not only in their relations with each other, but also on a national scale. In Czechoslovakia, the architects of the constitution took into account the principle of the separation of powers alongside the principle of their balance, while in Poland the latter principle was absent, at first in the text of the constitution, and then in practice in the years 1922–1926.

Druga część opracowania obejmuje analizę podstaw aksjologicznych prawnokarnej ochrony państwa Polskiego od czasu początków komunistycznej władzy w Polsce, do 1989 r. W latach 1944–1989 kilkukrotnie zmieniano konstytucje oraz przepisy prawa karnego mające chronić państwo. Początkowo ich podstawą aksjologiczną powinna być konstytucja z 1921 r., jednak rzeczywistość prawna była odmienna. W miejsce przepisów kodeksu karnego z 1932 r. obowiązującego do 1970 r., wprowadzono w tym zakresie nowe, niezmiernie surowe normy prawnokarne, operujące głównie karą śmierci, w dużej części mające zwalczyć opozycję nie godzącą się na przechwycenie władzy przez komunistów. Przestępstwa przeciwko państwu uważane były – wzorem sowieckiego prawa – za przestępstwa kontrrewolucyjne. Ich podstawy aksjologiczne wyznaczała klasowa polityka partii. Prawo karne z prawa wartości przemieniło się w prawo interesu. Po przyjęciu stalinowskiej konstytucji, która wprost określała zadania walki z przeciwnikami Polski Ludowej, umocnił się schemat prawny tego rodzaju przestępstw. Kodeks karny z 1969 r. dostosowywał prawnokarną ochroną PRL do norm konstytucyjnych. W analizie podstaw aksjologicznych prawa karnego Polski Ludowej lat późniejszych szczególne miejsce zajmuje ustawodawstwo stanu wojennego.

Poglądy stronnictw ludowych PSL Piast i PSL Wyzwolenie dotyczące władzy państwowej, w tym głowy państwa, kształtowały się jeszcze w okresie zaborów. Galicyjscy przywódcy PSL „Piast” mieli bogate i raczej korzystne doświadczenia ze współpracy z monarchią konstytucyjną. Jednak koncepcje monarchiczne były sprzeczne z „duchem czasów” i nastrojami polskiego społeczeństwa. Od 1918 roku stronnictwa ludowe wypowiadały się wyraźnie za demokratyczno-republikańską formą rządów. Partie chłopskie wchodzące do Sejmu Ustawodawczego nie miały ściśle sprecyzowanych zasad konstytucyjnych i na temat władzy w państwie wypowiadały się w kategoriach ogólnych. W poglądach zarówno polityków z PSL „Piast”, jak i PSL „Wyzwolenie”, niewiele miejsca zajmowała w tamtym czasie analiza prerogatyw głowy państwa. Znalazły one miejsce dopiero w okresie prac dotyczących konstytucji. Poglądy na władzę polityczną stronnictwa przedstawiły wyraźnie dopiero we własnych projektach konstytucji. PSL „Wyzwolenie”, w „Podstawie Ładu Rzeczypospolitej Polskiej”, dla głowy państwa proponowało nazwę (tytuł) Rzecznik Rzeczypospolitej. Ostatecznie zdecydowało się na nazwę Naczelnik Państwa; nawiązywano do Naczelnika Kościuszki, chcąc równocześnie usatysfakcjonować Józefa Piłsudskiego. Naczelnik miał być wybierany przez cały naród. W projekcie PSL „Piast”, głowa państwa – prezydent, miał być wybierany również w wyborach powszechnych, postulat był zawarty także w programie Stronnictwa uchwalonym 29 czerwca 1919 roku. Konstytucja RP z 17 marca 1921 roku stanowiła zwycięstwo prawicy. Celem artykułu jest ukazanie i porównanie poglądów polityków ludowych z PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie” dotyczących instytucji głowy państwa. W artykule została przedstawiona ewolucja ich poglądów, a także dylematy związane z wyborem pierwszego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

W Drugiej Rzeczypospolitej ważnym zjawiskiem religijnym, kulturowym oraz społeczno-ekonomicznym była – tak jak i dzisiaj – turystyka pielgrzymkowa. Zamierzeniem autora artykułu było dokonanie analizy przepisów prawa obowiązujących w tym okresie oraz udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy ustawodawstwo państwowe miało pozytywny wpływ na rozwój tego rodzaju turystyki. Podstawowymi aktami normatywnymi, których przepisy zostały poddane analizie, są Konstytucja Marcowa z 1921 r. oraz Konstytucja Kwietniowa z 1935 r. Przepisy ustaw zasadniczych gwarantowały obywatelom m.in. wolność kultu, zaś związkom wyznaniowym, uznanym przez państwo, prawo do urządzania zbiorowych i publicznych nabożeństw. W zakresie ustawodawstwa zwykłego przeanalizowano przepisy kodeksu karnego z 1932 r., ustawy o zgromadzeniach z 1932 r. oraz przepisy odnoszące się do czasu wolnego od pracy (ustanawiające dni wolne od pracy oraz wprowadzające instytucję urlopu wypoczynkowego). Zwrócono też uwagę na projekt „ustawy turystycznej”, który zawierał regulacje mogące mieć wpływ na rozwój turystyki pielgrzymkowej. W dalszej kolejności przeanalizowano akty prawne wydane przez ministra komunikacji, przewidujące ulgi dla pielgrzymów podróżujących koleją, a także akty prawne wydane przez inne organy, zawierające przepisy obowiązujące pielgrzymów wyjeżdżających za granicę lub przyjeżdżających z zagranicy do Polski. Przeprowadzona analiza przepisów prawa pozwoliła na stwierdzenie, że działania władz państwowych, uznających doniosłą rolę religii w funkcjonowaniu państwa i społeczeństwa, sprzyjały rozwojowi turystyki pielgrzymkowej. Przepisy nie przewidywały ograniczeń i uprawianie tego rodzaju turystyki mogło odbywać się swobodnie.

Artykuł przedstawia proces budowy sądownictwa polskiego najniższej instancji (sądów pokoju w Zamościu), ale także problemy z jakimi stykano się przy obsadzie stanowisk sędziów pokoju w pierwszych latach Odrodzonego Państwa Polskiego. Model sądu pokoju, jaki pojawił się od 1 września 1917 r., wraz z uruchomieniem sądownictwa królewsko-polskiego, przetrwał aż do reformy sądowej w 1929 r. W tym okresie utrzymano zasadę nominacji sędziów pokoju, mimo że Konstytucja marcowa z 1921 r. wskazywała na zasadę ich wyboru przez ludność. Na stanowiskach zamojskich sędziów początkowo orzekały osoby, które wyniosły swoje doświadczenie z rosyjskiego sądownictwa pokojowego w Królestwie Polskim, a także ci którzy powracali z ogarniętej wojną domową Rosji. Taka obsada była konsekwencją istnienia nielicznej grupy miejscowych prawników, w której – na skutek prowadzonej przez zaborcę rosyjskiego polityki narodowościowej – brakowało osób przygotowanych do pracy sędziowskiej. Z czasem, gdy sytuacja kadrowa ulegała poprawie m.in. po pojawieniu się pierwszych egzaminowanych aplikantów sądowych, stanowisko sędziego pokoju stawało się pierwszym szczeblem do dalszej kariery prawniczej. W analizowanym okresie 6 zamojskich sędziów pokoju zostało sędziami okręgowymi w sądach apelacji lubelskiej. Niektórzy z nich pozostawali krótko na stanowiskach sędziów pokoju (zwłaszcza zapasowych), oczekując na wakat w sądzie okręgowym. Jako sędziowie pokoju karierę swoją rozpoczęli także prezesi Sądu Okręgowego w Zamościu: Romuald Jaśkiewicz i Władysław Kozłowski. Po zakończeniu służby 2 zamojskich sędziów pokoju otrzymało nominację na stanowisko notariuszy, co stanowiło (z uwagi na osiągane dochody) wyraz wyróżnienia ze strony resortu sprawiedliwości.

Obowiązki obywatelskie w polskich konstytucjach 1921 − 1997 Streszczenie Rozprawa przedstawia problematykę obowiązków obywatelskich w polskim dorobku konstytucyjnym XX wieku. Prezentuje treść, zakres oraz sposób formułowania i rozumienia obowiązków nakładanych na polskich obywateli mocą czterech konstytucji obowiązujących od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. Rozdział wprowadzający zawiera siatkę pojęciową pracy, charakteryzując zasadnicze kwestie o charakterze ogólnym, takie, jak między innymi: prawne i moralne ujęcie obowiązku, obywatelstwo, beneficjenci obowiązków obywatelskich (ojczyzna, rzeczpospolita, państwo) oraz stosunek obowiązków obywatelskich do obowiązków o charakterze powszechnym. Dalsze rozdziały poświęcone zostały obowiązkom obywatelskim ustanowionym w kolejnych polskich konstytucjach: z 1921 r., 1935 r., 1952 r. i z 1997 r. Przedstawiono warunki geopolityczne ich uchwalenia, tok prac legislacyjnych nad postanowieniami dotyczącymi obowiązków oraz szczegółową analizę poszczególnych obowiązków obywatelskich. Ostatni rozdział syntetycznie przedstawia ustalenia, co do: charakteru poszczególnych formacji państwowych, systematyki, usytuowania i sposobu formułowania postanowień konstytucji poświęconych obowiązkom obywatelskim, a także obowiązków obywateli polskich w perspektywie globalizacji i integracji europejskiej. Analiza postanowień polskich konstytucji oraz literatury przedmiotu pozwoliła stwierdzić, że: 1) istota państwa − postrzeganego przez pryzmat obowiązków obywatelskich − jest niezmienna w czasie. Niezależnie od różnego stopnia nierównowagi pomiędzy obywatelami a państwem, konstytucyjne ujęcie obowiązków obywatelskich nie pozwala na jednoznaczne zakwalifikowanie danej formacji państwowej jako demokratycznej (w czym mieści się zarówno porządek „konserwatywny”, jak i „liberalny”), autorytarnej, czy wręcz totalitarnej; 2) nie istnieje niezmienny kanon obowiązków obywatelskich, niezależny od aksjologicznych podstaw poszczególnych konstytucji i od okoliczności geopolitycznych, gospodarczych i społecznych towarzyszących ich uchwaleniu. Intuicyjnie powinien on obejmować obowiązki: wierności, obrony, przestrzegania prawa oraz ponoszenia ciężarów publicznych, które wydają się niezbędne, a zarazem „politycznie neutralne” (każde państwo musi sobie zapewnić wierność obywateli, ich posłuszeństwo prawu, obronę przed zagrożeniem zewnętrznym oraz środki na funkcjonowanie). Tymczasem tylko jeden obowiązek obywatelski − służby wojskowej − wynika z postanowień wszystkich polskich konstytucji XX wieku (konstytucja z 1952 r. nie przewidywała obowiązku wierności, Konstytucja z 1935 r. − obowiązku przestrzegania prawa, zaś obowiązek dotyczący podatków został nałożony na obywateli tylko w konstytucji z 1921 r.); 3) liczba i rodzaj obowiązków nałożonych na obywateli mocą każdej konstytucji odzwierciedlają założenia aksjologiczne państwa i pozwalają dostrzec, co ustrojodawca uznaje za najważniejsze w perspektywie jego istnienia. Szczególnie dobrze widoczne jest to w specyficznych − tylko raz pojawiających się w historii polskiego konstytucjonalizmu − obowiązkach ustanowionych konstytucją z 1921 r., takich, jak obowiązek szacunku dla władzy prawowitej i ułatwiania spełniania jej zadań albo konstytucją z 1952 r., takich, jak obowiązek przestrzegania socjalistycznej dyscypliny pracy, czy czujności wobec wrogów i przestrzegania tajemnicy. Civic duties in polish constitutions 1921 − 1997 Summary The dissertation presents the issues of civic duties in the Polish constitutional achievements of the 20th century. It presents the content, scope and way of formulating and understanding the duties imposed on Polish citizens by four constitutions since Poland regained independence in 1918. The introductory chapter contains a conceptual framework of work, characterizing the issues of general character, such as: legal and moral picture of duty, citizenship, beneficiaries of civic duties (homeland, republic, state), and the relation of civic duties to universal duties. Further chapters are devoted to the civic duties established in subsequent Polish constitutions of 1921, 1935, 1952 and 1997. The geopolitical conditions of their adoption, the legislative work on the duties and detailed analysis of individual civic duties are presented. The final chapter synthesizes the conclusions as to the nature of individual state formation, systematization, location and manner of formulating the constitutional provisions concerning the civic duties, as well as the duties of Polish citizens in the perspective of globalization and European integration. Analysis of the provisions of the Polish constitutions and the literature of the subject allowed to conclude that: 1) the essence of the state − perceived by the prism of civic duties − is unchanging in time. Irrespective of the varying degree of imbalance between citizens and the state, the constitutional picture of civic duties does not allow for a clear classification of the particular state formation as a democratic one (both "conservative" and "liberal"), authoritarian or even totalitarian; 2) there is no unchangeable canon of the civic duties, independent of the axiological basis of particular constitution and of the geopolitical, economic and social circumstances accompanying their adoption. Intuitively, it should include the duties of: fidelity, defense, observance of the law, and of incure of taxes and public burdens, that seems necessary and "politically neutral" (each state must ensure the faithfulness of its citizens, their obedience to the law, defense against external threats, and the resources of function). Whereas only one civic duty – a military service – emerge from the provisions of all Polish constitutions of the 20th century (the constitution of 1952 did not foresee the duty of fidelity, the constitution of 1935 – the duty to obey the law and the duty of incure of taxes and public burdens was imposed on citizens only in the constitution of 1921); 3) the number and type of duties imposed on citizens by each constitution reflect the axiological assumptions of the state and allow us to see what the legislature considers as the most important in terms of its existence. This is particularly evident in the specific – appearing only once in the history of Polish constitutionalism – duties established by the constitution of 1921, such as the duty to respect legitimate authority and to facilitate the fulfilment of its tasks or by the constitution of 1952 such as the duty to respect socialist work discipline or vigilance towards the enemies and respect for secrecy.

Szczególne miejsce w historii konstytucyjnej Turcji, zapoczątkowanej ogłoszeniem w dniu 23 grudnia 1876 r. przez sułtana Abdülhamida II konstytucji osmańskiej1, zajmują akty konstytucyjne z lat dwudziestych XX w., tj. konstytucja z 1921 r. oraz konstytucja z 1924 r. Akty te były głównymi osiągnięciami tzw. trzeciego okresu konstytucyjnego, uznawanego za najbardziej interesujący etap ewolucji konstytucjonalizmu tureckiego. Przedmiotem opracowania jest druga ze wspomnianych konstytucji, a dokładniej rzecz biorąc – przyjęta w niej koncepcja organizacji i funkcjonowania władzy państwowej. Konstytucja turecka z 1924 r. nie była dokumentem zbyt obszernym; zawierała 105 artykułów, czyli o 21 mniej niż polska ustawa zasadnicza. Rzucającą się w oczy różnicą był brak w konstytucji tureckiej wstępu. Zakres przedmiotowy jej regulacji obejmował ogół podstawowych uniwersalnych materii konstytucyjnych, ujętych w sześciu rozdziałach: I. Postanowienia fundamentalne, II. Władza ustawodawcza, III. Władza wykonawcza, IV. Władza sądownicza, V. Prawa podstawowe Turków, VI. Postanowienia różne (dotyczące m.in. administracji terenowej, funkcjonariuszy publicznych, finansów państwa, zmiany konstytucji). Zaznaczyć jednak trzeba, że chociaż systematyka ta była zbliżona do Konstytucji marcowej, przyjmującej za podstawę zasadę podziału władzy, to jednak poświęcenie w konstytucji tureckiej osobnych rozdziałów – w tym samym zresztą porządku – połączono z koncepcją jedności władzy.

Artykuł stanowi próbę odtworzenia ogólnej konstytucyjnej koncepcji wolności sumienia i wyznania, w wymiarze indywidualnym oraz instytucjonalnym, która to wolność rozumiana była w sposób tradycyjny, jako prawa obywatela, a ponadto ograniczana w zasadzie do sfery religijnej, uważanej za społecznie doniosłą. Autor wskazuje na istotne różnice w ujęciu indywidualnej oraz kolektywnej sfery wolności sumienia i wyznania, a także charakteru i rodzaju stosowanych do nich ograniczeń, przy czym w zakresie dotyczącym wymiaru instytucjonalnego, szczególną uwagę poświęca zasadzie równouprawnienia związków religijnych w znaczeniu ich równości wobec prawa, w kontekście stanowiska, jakie Konstytucja przyznawała Kościołowi rzymskokatolickiemu. W artykule zostało dowiedzione, że nadrzędne idee Konstytucji marcowej, tj. deklaracja politycznej wolności jako antyteza niewoli, pluralizm polityczny, wolność jednostki stanowiły podstawę dla uregulowanych w jej przepisach materii objętych prawem wyznaniowym. Idee te wyznaczały sposób ujęcia wolności sumienia i wyznania w aspekcie indywidualnym i instytucjonalnym. Wyraźne jednak było to, że o ile z konstytucyjnej wolności sumienia i wyznania korzystał indywidualnie każdy obywatel w równym stopniu, choć bez wyraźnego potwierdzenia prawa do bezwyznaniowości, to wolność wyznawania i praktykowania swojej religii grupowo, w ramach związku religijnego, podlegała zróżnicowaniu w zależności od zaliczenia danego związku do kategorii uznanych lub nieuznanych przez państwo. Konstytucja statuowała przy tym zasadę prymatu ustawodawstwa państwowego nad prawem wewnętrznym związków religijnych. Autor podkreśla, że zasada równouprawnienia związków religijnych w znaczeniu ich równości wobec prawa miała względny charakter, wobec udzielonej Kościołowi rzymskokatolickiemu w Konstytucji pozycji naczelnego stanowiska „wśród równouprawnionych wyznań”, co stanowiło wyraz kompromisu pomiędzy postulowaną przez niektóre kręgi polityczne w trakcie prac nad projektem konstytucji ideą świeckości państwa i rozdziału Kościoła od państwa a postulatem uznania – na wzór Konstytucji 3 Maja – religii katolickiej jako religii panującej.

Autorka w swoim artykule omawia problem Albańczyków zamieszkujących Republikę Macedonii, skupiając się na latach 90. XX wieku. Problem albański ujawnił się w momencie rozpadu Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii, gdy do Macedonii zaczęli napływać Albańczycy z Kosowa i z Albanii, aby poprawić swój byt i korzystać ze zdobyczy demokratycznego państwa. W swojej opinii nie stanowili oni mniejszości narodowej, choć tak zostali sklasyfikowania w konstytucji z 1991 r. i jako jedyna grupa etniczna już w pierwszych dniach niepodległości Republiki wyrazili swą dezaprobatę w stosunku do podstawowych postanowień, zapisów konstytucji i okazali swą podejrzliwość i nieufność polityczną, grożąc między innymi oderwaniem się od Macedonii i utworzeniem nowego państwa.

THE IDENTITY OF THE CONSTITUTION IN THE CONTEXT OF POLISH CONSTITUTIONAL EXPERIENCE AND TRADITIONS In the Polish doctrine of constitutional law, the issues related to the identity of the constitution have emerged primarily in the course of discussions concerning the ways of amending that act. This issue was closely related to the evolution of the notion of “constitution” and with the place that the constitution was given in the system of sources of law. Nowadays, this approach does not seem to fully reflect the meaning of the category “identity of the constitution”. The article refers to certain historical experiences related to constitutional changes, and identified in the Polish legislation, starting from the March Constitution of 1921. Polish constitutional experience points to a certain weakness of the assumption of stability of constitutional provisions in the absence of institutional guarantees corresponding to this assumption.